KOZMA ETOLIANI: SHENJTORI I MYZEQESË DHE I ORTHODHOKSISË EKUMENIKE

Nje studiues grek, ka bere nje artikull, ku ne menyre shkencore hedh poshte shpifjet dhe genjeshtrat per Shen Kozmain dhe denoncon shtremberimet historike dhe manipulimin me fjalet e Shenjtorit.
MIHAIL KR. PANTOULLAS ish Kryetar i Komitetit të Miqësisë së Parlamentit Helenik me Parlamentin Shqiptar

KOZMA ETOLIANI: SHENJTORI I MYZEQESË
DHE I ORTHODHOKSISË EKUMENIKE
(përgjigje historianëve profanë në histori)

Në gazetën “Dita” të Tiranës, u botua, së fundmi, artikull i profesorit z. Pellumb Xhufi nën titullin: “Shën Kozmai dhe misioni i tij në Shqipëri” (1). Objektiv i tij, sikundër vetë ai pohon në hyrje të artikullit, ishte “që të zhvishet Shën Kozmai nga mbulesa mitologjike që e ka mbështjellë personalitetin e tij”. Absolutizmi, që e dallon këtë formulim konkrret, krijon që në krye të herës probleme për objektivitetin në kërkimin e së vërtetës nga ana e z. Xhufi. Supozoj se vetë ai e njeh më mirë se kushdo tjetër se gazetaria mercenare është një nocion krejt i papajtueshëm me hulumtimin shkencor, që ambienti akademik kuron. Por kjo lidhet me profesorin z. Xhufi dhe besueshmërinë e tij shkencore, që për nga rezultati duket se nuk e preokupon seriozisht. Qartazi qëllimi i artikullit ishte tjetërkund!!!
Sidoqoftë le t’i marrim gjërat prej fillimit. Së pari titulli që i vihet artikullit është në atë mënyrë i formuluar, për të lënë si të nënkuptuar, një shërbim të porositur të Hieromonakut Kozma në Shqipëri. Kjo nuk është e vërtetë. Dhe kjo për faktin se studimi i letërkëmbimit të shpëtuar dhe i predikimeve të tij na tregojnë se nuk ka patur asnjë devijim përsa i përket mesazhit bazik të Kozmait për popullsitë Orthodhokse të përvuajtura të Ballkanit, që ishte të ruajtja e besimit të krishterë Orthodhoks si armë ideologjike për mbijetesën e rajave përballë muhamedanizmit mbizotërues të pushtuesit Turk (2).
E dyta, që konstatohet nga lexuesi në artikullin e z. Xhufi nuk janë veç gabimet profane historike që me shumicë gjenden në këtë shkrim të tij. Për shembull: 1) Është e gabuar se ekzekutimi me varje i Hieromonakut Kozma është kryer në Kolikondas. E drejta është se Kozmai u martirizua në Mojalli të Fierit dhe varrimi i tij u bë në Kolikondas, ku u gjend trupi i tij i marrë me rrëmbim nga ujrat e lumit Seman (Apsos) (3). 2)Vizitat njëzetëvjeçare të Hieromonakut Kozma nga fshatrat e periferisë së Konstandinopojës, në Romilinë Lindore, Maqedoninë Lindore – Qendrore dhe Perëndimore, në Thesali, ishujt e Egjeut dhe të Jonit, Greqinë Kontinentale, në Manastir dhe Ohër deri në Shqipëri dhe Epir, u realizuan me lejen dhe bekimet e Patriarkëve Ekumenikë Serafimit II, Samuelit dhe Sofronit II. Kurrë ndonjëherë nuk është lëshuar firman i posaçëm Sulltanor për këto udhëtime të Kozmait. Kjo tezë e z. Xhufi hidhet poshtë nga vetë ai, ngaqë në po të njëjtin tekst na sjell një letër të Kozmait për kadiun e Filatit të Thesprotisë që të lejohet qëndrimi dhe aktiviteti në zonën nën përgjegjësinë e tij. Pyetja është e thjeshtë. Nëse do të ekzistonte firmani i Sulltanit përse u dashka kërkesa me shkrim për të njëjtën çështje ndaj një gjykatësi klerikal vendor? Dhe për më tepër si do të guxonte Kurt Pashai i Beratit të urdhëronte ekzekutimin e Kozmait? 3) Referenca e z. Xhufi se Patriarkana Ekumenike e emëroi Hieromonakun Kozma si “Inspektor të Përgjithshëm të Shkollave Greke” është e gënjeshtërt. E vërteta është se u caktua “Hieropredikues i Përgjithshëm Apostolik i Kishës Lindore” (4). Me këtë cilësi bëri udhëtimet e tij në Ballkan. E para me të dytën asnjë lidhje nuk kanë. Është për t’u habitur sesi ia arrin dhe i njehson z. Xhufi. 4) Hieromonaku Kozma nuk ishte “Shenjtori gjysëmanalfabet nga Etolia”, sikundër shkruan z. Xhufi. E kundërta ndodh, sepse përveç arsimit të përgjithshëm dhe studimit shumëvjeçar të tij në Bibliotekat e Malit të Shenjtë, ishte njohës i të paktën tre gjuhëve përveç Greqishtes dhe ishte student në Akademinë e famshme Athonike , nga institucionet më të vjetra akademike në Evropë, me drejtor Evgjeni Voullgarin, iluministin më të rëndësishëm në Evropën Juglindore (5). 5) Më 24 Gusht të çdo viti nderimi i kujtimit të Shën Kozmait nuk kremtohet vetëm nga Kisha e Greqisë dhe Kisha Orthodhokse Autoqefale e Shqipërisë, sikundër këmbëngul z. Xhufi. Më 20 Prill 1961, kohë kur Kisha Orthodhokse Autoqefale e Shqipërisë ishte shkatërruar prej rregjimit të Enver Hoxhës, Patriarkana Ekumenike, me miratimin e të gjithë Patriarkanave Orthodhokse dhe Kishave Autoqefale, e renditi Kozmain në korin e shenjtorëve të Orthodhoksisë Ekumenike (6). Jam i sigurt se këtë fakt e di edhe redaktuesi i shkrimit, sikundër edhe se shenjtëria e Kozmait ishte ngulitur në ndërgjegjen e popullit, të Krishterë dhe myslymanë, shumë kohë para martirizimit të tij. Për këtë arsye dhe në varrin e tij, në Kolikondas, që nga çastet e para drejtoheshin mijëra njerëz pavarësisht besimit (7). Po e njëjta gjë edhe në Manastirin që ndërtoi në nderim të tij Ali Pashai më 1814 – 1815, ndërkaq që ikona adhuruese të Shën Kozmait filluan në pikturohen në gjithë rajonin ballkanik që prej vitit 1779 e në vazhdim (8). Studimi i mbishkrimeve të këtyre ikonave e çvlerëson opinionin e z. Xhufi se në mjedisin Heladik ai shënohet si “ethonmartir apo si apostull i Helenizmit”. Epitetet karakterizuese që shoqërojnë emrin Kozma janë po të njëjtat kudo. I hasim ato në të gjitha ikonat qoftë ato që ndodhen në Shqipëri apo në Greqi, qoftë gjetiu dhe fiksojnë pikërisht atë çka ai ka qenë: hieromonak, hieropredikues, asket, atlet, neomartir, hieromartir, oshënar – martir, apostull, isapostull (i barabartë me apostujt) dhe pas vitit 1961, i Etolisë. Përjashtim këtij rregulli përbën një ikonë e mbartshme (Manastiri i Shën Kozmait, Arnea, Halkidiki, fillimshekulli 20-të) në pjesën e sipërme të së cilës është shkruar mbishkrimi: SHEN HIEROMARTIR DHE ISAPOSTULL I SHQIPËRISË KOZMAI (Ο Άγιος Ιερομάρτυς και Ισαπόστολος της Αλβανίας Κοσμάς), gjë e cila gjithashtu reflekton realitetin, sikundër ky është reflektuar në mënyrë diakronike në ndërgjegjen e Orthodhoksëve të Shqipërisë dhe jo vetëm tek ata. Dëshmi e papërgënjeshtrueshme është afresku i Shën Kozmait i vitit 1960, në kulmimin e regjimit komunist, në fshatin Bubullimë të Lushnjës (9). 6) Edhe gabimi historik i tij i fundit , fare ashiqar. Lejen për udhëtimin e dytë të Hieromonakut Kozma e dha Patriarku Ekumenik Samuel, dhe jo “vegla e Sulltanit, Sofroni II”, sikundër e cilëson z. Xhufi. Ky Patriark dha lejen e tij miratuese për udhëtimin e tretë me këtë argumentim: “Rrezikun e islamizimit duke e parë emergjent, i ndjeri atëherë udhëheqës i Kishës, Patriarku Sofron II, vendosi të dërgojë këtë klerik të urtë, Kozmain, në ata rajone të rrezikuar” (10). Përpjekja, për ndërprerjen e islamizimeve masive, që rrezikonin transformimin e përbërjes etnike dhe fisnore të popujve të Ballkanit, e prish gjykimin e z. Xhufi se Patriarku Sofron II, ishte “vegël e Sulltanit”. Lufta pra për pengimin e islamizimeve masive, që rrezikonin të transormonin përbërjen racore dhe etnike të popujve të Ballkanit, e çvlerëson vlerësimine e z. Xhufi se patriarku Sofron II ishte “vegël e Sulltanit”. Vetëm në rastin se në këtë formulim të tij fshihet hidhërimi personal për faktin se prezenca e Hieromonakut Kozma i përmbajti numër të konsiderueshëm Shqiptarësh që të përqafojnë fenë (muhamedanizmin) e pushtuesit Turk, duke qëndruar besnikë në besimin atëror. Por një fakt i tillë nuk është për akuzë por për lëvdatë.
E treta që do të dëshiroja të vërej në shkrimin e z. Xhufi ka lidhje me shtrembërimin, gjatë transferimit në gjuhën shqipe, të citimeve nga burime të shkruara, të cilave u referohet. Një akt i tillë nga pikëpamja shkencore është i papranueshëm, moralisht i palejueshëm dhe i dënueshëm nga i gjithë komuniteti shkencor. Le të marrim dy shembuj: a) Mes titullit të shkrimit dhe paragrafit të parë të tekstit z. Xhufi na parashtron këtë citim: “U mësoni fëmijëve tuaj të flasin gjuhën greke sepse kisha dhe kombi ynë janë grekë... Më mirë të kini shkollë greke në fshatin tuaj sesa të kini kopshte, pyje dhe lumenj”. Ky fragment është nga Predikimi didaktik nr.5 i Hieromonakut Kozma (11) dhe formulimi i tij origjinal është si vijon: “ ...t’i arsimoni fëmijët tuaj të mësojnë greqisht, sepse kisha jonë është në gjuhën greke. Dhe nëse nuk mëson greqisht, vëllai im, nuk mund të kuptosh ato që kisha jonë pohon. Më mirë, vëllai im, të kesh shkollë greke në vendin tuaj, sesa të kesh burime dhe lumenj. Dhe ndërsa do të kesh mësuar shkrim e këndim fëmijës tënd, atëherë quhet njeri”. Nga krahasimi i dy teskteve menjeherë kuptohet shtrembërimi barbar, të cilin ndërmorri z. Xhufi në mënyrë që të manipulohet dhe të vishet me faj kuptimi real i fjalëve të Kozmait, në mënyrë që lexuesit të orientohen në konkluzione të gabuara. Konkrretisht në shprehjen origjinale të Kozmait “...sepse kisha jonë është në gjuhën greke” z. Xhufi në mënyrë abuzive shton fjalët “dhe kombi ynë” ndërsa qëllimisht fshiu fjalinë që vijon ngaqë ajo argumentonte në mënyrë të qartë qëllimin e të mësuarit të gjuhës greke nga Orthodhoksët johelenofonë të Ballkanit . Ndërtoi, për pasojë, fjalinë “sepse kisha dhe kombi ynë janë greke” dhe për arsye propagandistike i vuri në gojën e Kozmait. E di sigurisht z. Xhufi se fjala “komb” mungon kryekëput nga fjalori i tij, ndërsa fjalën gjini e përdor vetëm kur i referohet gjinisë njerëzore ose gjinisë së Orthodhoksëve. Ka edhe diçka, akoma, që gjithashtu, nuk është se nuk e di z. Xhufi. Fjalën Helenë hieromonaku Kozma e përdor gjithonë me kuptimin e idhujtarit (atij që adhuron idhujt). Është shprehës fragmenti i mëposhtëm nga predikim i tij didaktik: “Nuk jeni Helenë, nuk jeni jopërdëllimtarë, heretikë, të pafe, por jeni të Krishterë Orthodhoksë përdëllimtarë” (12). Nga sa u thanë më sipër bëhet e qartë se hieromonaku Kozma besonte se forcimi i besimit të krishterë orthodhoks dhe për këtë shkak përballimi i islamizimeve ishin në një linjë me njohjen e gjuhës greke, ngaqë në greqisht ishin formuluar fillimisht të gjitha librat e shenjta dhe dogmat e tij. Një e vërtetë e vetëkuptueshme që gjen konfirmimin e saj absolut në personin e Fan Nolit, i cili me sukses përktheu nga greqishtja në gjuhën shqipe një pjesë të madhe nga thesari i theologjisë dhe adhurimit orthodhoks, duke qenë vetë ai një njëhos i gjuhës greke antike, mesjetare dhe moderne (13). Z. Xhufi i di këto të gjitha prandaj edhe guxoi manipulimin me këtë fragment konkrret të Predikimit të Kozmait. Vetëm se vjedhësi dhe mashtruesi vetëm për pak kohë gëzohen... b) Në shkrimin e z. Xhufi gjendet, gjithashtu fragment i një letre të hieromonakut Kozma për kadiun (gjykatës fetar myslyman) e Filiatit të Thseprotisë, për dhënien e lejes që të rrugëtoj në zonën e tij. Fragmenti të cilin boton është si vijon: “Unë, zotëria im, si shërbëtor i sovranit tim, Sulltan Hamitit, po u vij përreth nga fshati në fshat që të bind të Krishterët të mbajnë besën e Perëndisë dhe të binden në urdhërat e sulltanit, sikundër kam urdhër nga Patriarku dhe parinë e Kishës...”. Origjinali i tekstit, ndërkaq, i letrës së Kozmait është si vijon: “...unë, zotëria im, si i Krishterë dhe shërbëtor i padenjë i Perëndisë së shenjtë dhe raja i mbretit tim Sulltanit Hamit, i urdhëruar prej patriarkësh dhe kryepriftërinjsh të mi, po rrugëtoj dhe u mësoj të Krishterëve të ruajnë porositë e Perëndisë dhe të binden në urdhërat mbretërorë sipas vullnetit të Perëndisë...”. Nga teksti origjinal z. Xhufi ka hequr dy elementë decizivë. E para është vetëpërcaktimi i hieromonakut Kozma “i Krishterë dhe shërbëtor i pavyer i Perëndisë së shenjtë”, që i paraprin cilësisë si “raja i sulltanit Hamit”. E dyta është përcaktori “sipas vullnetit të Perëndisë”, që përcakton me qartësi absolute përmbajtjen e urdhëresave sulltanore ,e të cilat do të mund të binin dakord të Krishterët Orthodhoksë. Synymi i qartë i z. Xhufi është që të paraqesë hieromonakun Kozma si vegël të Sulltanit. Nuk mjaftohet vetëm këtu. Që t’i jap gjoja një pamje të vërtete shpifjeve të tij kundër Kozmait, e ngatërron atë në disa lëvizje Shqiptarësh të revoltuar kundër Portës së Lartë, duke vendosur në kohë letrën e tij për Katiun e Filiatit më 13 Qershor 1767. Sigurisht, e di z. Xhufi, se koha e vërtetë e shkrimit të asaj letre është 1779 (14), dymbëdhjetë vjet më pas, periudhë kohore gjatë së cilës historia nuk ka të regjistruar asnjë lëvizje revoltash veçse përplasje të ashpra personale mes ofiqarësh me origjinë shqiptare të administratës otomane, me rast kulmor atë të Ali pashait me Kurt Ahmet pasha, nga viti 1779 deri më 1782. Gjatë kësja periudhe i pari ishte bej në Tepelenë dhe i dyti veli i Vlorës (15). Ndjenja e dëshpërimit dhe pamundësisë që u krijoi popullsive Orthodhokse të Epirit përplasja e Ali pashati me Kurt pashanë, ngaqë kjo mori karakteristika të mbizotërimit mbi hapësirat gjeografike më gjerë, në mënyrë shumë shprehëse janë pasqyruar në një kujtim të kishës së hirshme të Shën Nikollës, në fshatin Marmara të Janinës (16). Në fund të fundit për rastin e Kozmait z. Xhufi është shumëfish i ekspozuar, sepse masakroi me ndërgjegje historinë, nuk e respektoi traditën e gjallë popullore të vendit të tij dhe përbuzi kujtimin e dlirët të Shqiptarëve, të krishterë dhe myslymanë, që për dyqind e tridhjetë e pesë vjet tanimë, duarhapur deponojnë, nderimin dhe falenderimin e tyre për gjithshka u ofroi atyre dhe atdheut të tyre, Kozmai (17). Në këtë pikë është karakteristike se Fan S. Noli në “Kremtoren” e tij, që e botoi në Amerikë, më 1947, nuk ka të fiksuar vetëm të kremten e Shën Kozmait (Shën Kozmai i Beratit) si një nga më të rëndësishmet e Kishës Orthodhokse, por referencën e tij e shoqëron edhe me tropare të “Lavdërimeve” që vetë kompozoi në gjuhën shqipe në nder të Shenjtit. Në këto tekste poetike e karakterizon “...lipsan mrekullibërës, Kozma...”, “...thesar të pavyer të Beratit...” dhe vetë atë “...mburrje të murgjërisë...” që “...nderoi dhe lavdëroi Kishën dhe stolisi altarin e saj si meshtar...” (18). Gjithë sa u përmendën më lart është e sigurtë se z. Xhufi i di. Pyetja pra është torturuese. Pse megjithatë i fsheh duke barbarizuar të vërtetën? Përgjigja është përgjegjësi e tij personale.
Përpjekja e fundit e pashpresë e z. Xhufi që të zhvlerësojë respektin e thellë të popullit shqiptar në kujtimin e Shën Kozmait përmban në vetvete një pasion të pabesueshëm. Në artikullin e tij mbështet idenë se udhëtimet e hieromonakut Kozma përbënin pjesë të një plani, që kishte për qëllim: a) të mbante të robëruar tek Perandoria Otomane popujt e krishterë të Ballkanit dhe b) të përhapte gjuhën helenikenë trevat shqiptare me krijimin e shkollave greke me qëllim helenizimin e shqiptarëve. Le t’i shikojmë të dy aspektet me gjakftohtësi.
Është fakt i njohur tek komuniteti shkencor dhe akademik se trajtimi i çfarëdo çështjeje, aq më tepër të shkruarit e një artikulli, presupozon studim të thellë dhe hulumtim të hollësishëm. Në rastin e Shën Kozmait, z. Xhufi i konsideron të dyja të tepërta. Nuk i intereson e vërteta, por “regjizura” e mashtrimit, edhe në rastin kur ky është kaq i trashë, sikundër argumenti i tij se Kozmai luajti lojën e sulltanit në kurriz të popujve të krishterë të Ballkanit.
Në rast se z. Xhufi do të studionte qoftë edhe elementarisht atë periudhë, veprën dhe jetën e hieromonakut Kozma do të kishte ndershmërinë shkencore të pohonte se nënshtrati historik i ideve të tij nuk ishte përmbysja e regjimit feudal ortoman, historia madje nuk i kishte ngarkuar këtë detyrë, por besimi i patundur në epërsitë shpirtërore të krishterimit. Për përhapjen e ideve të tij Kozmai shfrytëzoi veçantitë historike të ndarjes më dysh të shoqërisë otomane në besimtarë ofiqarë (myslymanë) dhe jobesimtarë vasalë (të krishterët), që reflektonte marrdhënien mes pushtuesit dhe të pushtuarve. Kjo ndarje shoqërore, në bazë të besimit fetar, ndikoi në mënyrë vendimtare evolucionin etnogjenetik të popujve të krishterë të nënshtruar të rajonit. Skllavërimi social feudal mori trajtat e nënshtrimit fetar dhe krishterimi përbëu element historik të etnogjenezës. Kryqi nga simbol fetar u bë simboli i flakjes së zgjedhës otomane. Përballë fesë së pushtuesit, hieromonaku Kozma lartësoi me mësuesinë e tij besimin orthodhoks të të pushtuarve, duke i dhënë ideve të tij përmbajtje më të zgjeruar (19). Për këtë arsye dhe lufta e tij kundër islamizimeve ishte një nga kapitujt më të rëndësishëm dhe më pozitivë të veprimtarisë së tij.
Këtë flamur nuk e uli akoma edhe kur bënte vlerësim të skllavërimit Turk si më tolerant nga kolonializmi i Frëngëve ose e Venecianëve me argumentin se “Turkut aspra (para) nëse i jep bën çfarë të duash”, ndërsa të tjerët “do të na dëmtonin në besim”. Edhe diçka akoma shumë e rëndësishme. Në emrin e besimit orthodhoks e mbrojti atdheun kundër Turqëve edhe Heroi Kombëtar i shqiptarëve, Gjergj Kastriot (Skënderbeu)? Leximi i mbishkrimit në përkrenaren e famshme që është e ekspozuar në Muzeun e Vjenës (Austri) dhe përmbajtja e fjalimit të tij para Papa Pavlit II, në Romë, për qëllimet e pushtuesit Turk “... të shkatërrojë Kryqin dhe të të ngrejë mbi Kapitol shenjën e Gjysëmhënës”, mundet që t’i zgjidh të gjitha habitë z. Xhufi. Por me vrullin që ka marrë nuk e ka për gjë ta denoncojë edhe atë si një agjent sekret të Turqve!!!
Ngelen për t’u prëgjegjur edhe sa janë shkruar në artikull lidhur me pozicionin e hieromonakut Kozma ndaj gjuhës dhe arsimit helenik. Çështja është shumë e thjeshtë sado që z. Xhufi bën përpjekje pa sukses të “zbulojë” objektiva të fshehta politike që arrijnë deri në argumentin e pabesueshëm se “...Kozmai ndaloi të shkruarit e gjuhës shqipe”. Por që diçka të ndalohet duhet që të ekzistojë dhe në atë kohë shkrim nuk ekzistonte. Madje shkolla e parë shqipe u krijua në Korçë më 1887, 108 vjet pas vdekjes martirike të Hieromonakut Kozma. Përgjigja gjendet te ajo frazë e Kozmait, që është e përfshirë në shumë pika të mësuesisë së tij, të cilën z. Xhufi e ka fshehur kur ka përdorur fragmentin analog: “Edhe nëse nuk ke mësuar gjuhën greke, vëllai im, nuk mundesh të kuptosh ato sa Kisha jonë beson”. Pa këtë bazë argumentuese nxitja e Kozmait për popullsitë orthodhokse të Ballkanit që flisnin gjuhë të tjera ( albanofonë [shqipfolës] , vllahofonë, sllavofonë, tourkofonë), që “të mësojnë greqishten”, do të dukej se vinte në kundërshti me parimet e tolerancës liberale. Por ndërkaq, në bërrthamë, të mendimit të Kozmait fuqizimi i besimit të krishterë Orthodhoks, përmes gjuhës greke, në të cilën ishin formuluar të gjitha tekstet hyjnore, kishte një rëndësi gravitale dhe përbënte elementin mbizotëruse të përpjekjes idelologjike të tij kundër islamizimeve. Ishte e vështirë, për shembull, ta linte të paprekur rekrutimi i qindra mijra fëmijësh nga trevat Ballkanike në trupën e Jeniçerëve, llogariten të paktën një milion të atillë, dhe që për këtë fakt humbën njëherë e për gjithmonë besimin dhe etninë e tyre.
Për më tepër, kjo nxitje e Kozmait duket se kënaqte nevojën e fuqizimit të pjesëmarrjes së barabartë të njerëzve në veprimtarinë sociale, ekonomike dhe kulturore, ngaqë në këtë periudhë kohore të zotëruarit e gjuhës helenike përbënte parakusht të nevojshëm për një gjë të atillë. Edhe diçka akoma. Funksionimi i shkollave në treva me popullsi thellësisht konservatore ishte kontribut determinant në krijimin e një ambienti pozitiv arsimor, të denjë për t’i bindur ato popullsi se zotërimi i diturisë përbën atë rrugë unikale, që i shpie njerëzit, shoqëritë njerëzore dhe popujt drejt prosperitetit dhe përparimit. Nën këtë kontekst hieromonaku Kozma ishte ai pararendës i rilindjes shpirtërore të tyre dhe jo vetëm kaq. Më 18 Tetor 1848 udhëtari dhe piktori Anglez, Edward Lear vizitoi një shkollë të atillë, që funksiononte që fshatin ngjitur me manastirin e Shën Kozmait, në Kolikondas. Përshkrimi i Lear është mbresëlënës dhe do të ishte shumëfish i dobishëm për z. Xhufi që ta studioj atë (20). Ja vlen gjith ashtu që z. Xhufi të studiojë librin “Jetëshkrimi dhe Akolluthia e Neomartirit dhe Isapostullit Shën Kozma”, që u përkthye nga gjuha greke në shqip më 1931 nga zotëruesi i Greqishtes, Episkopi inaktiv i Sinadhës, Kristofro Kissi, më vonë Kryepiskop i Tiranës dhe gjithë Shqipërisë (1937-1949). Nga epilogu i fuqishëm i këtij libri, që e shkroi përkthyesi po paraqes një fragment të shkurtër: “Në ato kohë aq të vështira të frikësimit, ky [Kozmai], me mundime të mëdha deh rreziqe që nuk përshkruehen i erdhi përreth Shqipërisë nga njëra anë tek tjetra duke shpërndarë kudo dritën, duke forcuar dhe fuqizuar popullin e dëshpëruar me predikimin e tij të rëndësishëm. Me verpimtarinë e tij ja doli ta përmbaj në besim dhe ta shpërtojë. Ja doli duke krijuar kudo shkolla dhe duke e bindur popullin që t’i mbajë ato me çfarëdo sakrifice. Kjo është më e rëndësishmja nga sa ai bëri...Urojmë që ky person kaq i ndriçuar të qëndrojë gjithmonë pranë nesh që të na kujtojë pandërprerë kuptimin e lartë të besimit që është humanizmi dhe sakrifica, drita dhe përparimi” (21).
Absorbimi i mesazhit të Kozmait nga shoqëria shqiptare ishte i drejtpërdrejtë dhe rezultatet diakronike dhe befasuese. Le t’i mbajmë shënim disa prej tyre: Faktorët e rilindjes shqiptare Naim dhe Sami Frashëri ishin nxënës të Shkollës Zosimaia të Janinës (22). Prej këtyre Naim Frashëri përdoroi gjuhën Greke për të shkruar poezinë e tij të famshme patriotike “Dëshira e vërtetë e Shqiptarëve” (“O Alithis pothos ton Skipetaron”) më 1886, dhe kjo në mënyrë që të jipte me saktësi dhe plotësi nocione emërore si liri(eleftheria), atdhedashuri (fillopatria), krenari kombëtare (ethniki yperifaneia) etj. Gjuha Greke përbënte në këtë mënyrë atë mjet komunikimi për mishërimin e frymës, të mendimit dhe emancipimit të popullit shqipta (23). Në po të njëjtën shkollë gjithashtu ndoqën mësime themeluesi i shtetit modern shqiptar Ismail Qemal Vlora (24) dhe autori i Fjalorit Shqip, Konstandin Kristoforidhi (25), që i përfundoi studimet e tij në Universitetin e Athinës. Diplomantë të këtij Universiteti ishin po ashtu, Fan Noli (26) që sikundër u përmend përktheu nga greqishtja në shqip një pjesë të madhe të literaturës kishtare si edhe Aleksandër Xhuvani (27) që ripunoi nga alfabeti helenik në atë shqip Fjalorin e Kristoforidhit. Po qëndroj vetëm në këta për t’i mëshuar faktit në vetvete, se studimet e tyre në gjuhën greke dhe shkollimi i tyre në shkollat helenike, jo vetëm nuk e zbutën, përkundrazi e përforcuan ndjenjën e origjinës së tyre nacionale, dhe kjo për hidhërim të madh të z. Xhufi. Po të njëjtin efektshmëri patën fjalët e hieromonakut Kozma edhe për banorët e Myzeqesë dhe të trevave të tjera, ku ai udhëtoi dhe predikoi. Mos vallë e njëjta gjë nuk ndodh edhe sot me mijëra nxënës dhe studentë me origjinë shqiptare, që studiojnë në shkollat dhe Universitetet shtetërote helenike? Z. Xhufi shtirret se harron një fakt që përbën gjënë më të zakonshme për komunitetin akademik botëror. Pikërisht, atë mesazh ekumenik, të cilin rrezaton gjuha dhe mësuesia Helenike, dhe është kjo arsyeja që studimet helenike kurohen në të gjitha universitetet me famë botërore. Madje një shikim i shpejtë në Fjalorin Shqip – Greqisht do të mjaftonte që z. Xhufi të kuptojë se fjalët që sot përdor gjuha Shqipe për të dhënë shumë nocione bazike të shkencës, të filozofisë, të sferës së politikës, koncepte teknologjikë etj. janë huazime nga gjuha Greke (28).
Profesori z. Xhufi e mbyll shkrimin e tij me cilësime negative për Shqiptarët që nuk ndajnë me të të njëjtin mendim. I konsideron ata “viktima të hieromonakut Kozma”. Në këtë kategori ka përfshirë edhe Ali pashën me mendimin se “me ndërtimin e manastirit të Shën Kozmait në Kolikondas ndihmoi shumë në ngritjen e kultit të murgut Kozma”. Jam i sigurt se herën tjetër ka për t’a dënuar si agjent të Grekut, ngaqë mbante korrespodencën e tij në gjuhën Helenike (29). Ndruhem se për të njëjtën arsye dhe për faktin se vula hegjemonike e Skënderbeut është edhe ajo në greqisht (u gjet në vitin 1634 dhe sot ekspozohet në Muzeun Kombëtar të Kopenhagës), nuk ka për t’ia dalë i larë as Gjergj Katrioti (Skënderbeu) (30). Për këtë arsye edhe nuk përbën befasim që në ligjërimin e tij histerik z. Xhufi nuk neglizhoi t’i referohet edhe Kryepiskopi Imzot Anastasit. Madje, personaliteti i Kryepiskopit të Orthodhoksëve të Shqipërisë përbënte që në fillim, objektivin e tij kryesor. Paçka se pak ditë para shkrimit të artikullit të tij, gjatë ceremonisë së shenjtërimit të Kishës së re Katedrale të Tiranës, një stoli e vërtetë e qytetit, e gjithë udhëheqësia shtetërore, politike dhe shpirtërore e Shqipërisë, sikundër mijëra njerëz, nderuan veprën kolosale të kontributit dhe sakrificës së Imzot Anastasit për grigjën e tij, por edhe për gjithë popullin qe jeton në shtetin shqiptar, pa asnjë dallim. Mesa po duket misioni i z. Xhufi rreh tjetërkund. Është për keqardhje se mban edhe titullin e profesorit...

Mihail Kr. Pantoulas, filolog – studiues
ish deputet i Janinës

Gazeta “Dita”, Tiranë, 10.6.2014, fq.9
Markos A. Golas, O Kosmas o Etolos kai i epochi tou, Athinë 1971, fq. 329-344.
Theofan Popa, Mbishkrime të Kishave në Shqipëri, Akademia e Shkencave e Shqipërisë – Instituti i Historisë, Tiranë 1998, fq. 307 [Në pjesën e sipërme të afreskut të Shën Kozmait (shek. 19-të) në Manastirin e Tërëshenjtës Mari në Dhërmi të Himarës gjendet ky mbishkrim: Asketi Kozma që u martirizua në myzeqe në një fshat të quajtur mojali viti 1779 gusht 24 (ο ασκητής κοσμάς όπου εμαρτυρισεν εις την μουζεκιάν εις χωρίον λεγόμενον μοϊαλί έτος 1779 αυγούστου 24)] FONI TIS IPIROU nr. 2/25.9.1892, Nga Berati korrespodencë e posaçme, fq. 2/.../... martirizimin e pësoi më 24 Gusht 1779. U var nga dora e një keqbërësi të njohur në fshatin Majuli, ndërsa lipsani i tij i shenjtë që u hodh në lumin që kalon aty pranë Apso (Semani) u gjend pas tri ditësh dhe u varros në kishën e Gjithë Shenjtorëve të fshatit Kolikondas ku pas 20 vjetësh u ngrit me nxitjen e Ali Pashait kishë ku ruhet deri më sot lipsani i tij i shenjtë. Për ngritjen e këtij manastiri u kujdes Ali pashai sepse e kishte takuar atë rrugës si bari ose kusar, në kohën e udhëtimeve të tij, shenjtori i pati thënë postet dhe nderet dhe mbarëvajtjen të cilën ai pati fituar pas këtyre/.
Kon. Sathas, Mesaioniki Vivliothiki, vol. III (1872, në Venedik) fq. 123-124. V. Dh. Zotos Molossos, Leksikon ton Ajion Apanton tis Orthodhoksou Ekklisias, Athinë 1904, fq.616, Fanis Michallopoullos, Kozmas e Aitollos, Athinë 1940, fq. 88.
Shënim dorëshkrimi që i përket fondit të Arkivës së Manastirit të Vatopaidhi, Mali i Shenjtë, Paschalis M. Kitromilidhis, Neoellinikos Dhjafotismos, Athinë 1996, fq. 54.
Arkiva e Patriarkanës Ekumenike, Akti Patriarkal dhe Sinodikal i 20 Prill 1961, nën Patriarkun Athinagora
Dhodhoni, Ikonografimenon Ipirotikon Imerollojion, viti i parë, Athinë 1895, fq.20 / në 24 Gusht të çdo viti bëhet panegjir në këtë kishë të hirshme të tij, nga të gjithë banorët e eparchisë së Beratit, të krishterë dhe myslymanë rendin pa numër atë ditë në Kolikondas dhe duke rënë në gjunjë me përdëllimtari dhe besë pranë varrit të Hieromartirit duke marrë shërime të mrekullueshme të çfarëdolloj sëmundje/
Koleksion privat [paraqitjet ikonografike të Shën Kozmait nga viti i martirizimit (1779) deri në renditjen zyrtare ndër shenjtorët (1961) në të gjithë territorin e Ballkanit, kanë për t’u përfshirë në një volum të posaçëm përvjetori që do të qarkullojë së shpejti].
Ikonografia e Kishës së hirshme të Kryengjëllit Mihail në fshatin Bubullimë të Lushnjes sipas mbishkrimit ktitorik zyrtar u bë më 1960 nga piktori Theodor Qendro nga Libofsha e Fierit. Dhurues për afreskun e Shën Kozmait ka qenë Vasil Jot Bardho. Dhurata mban datën 25.3.1961. Bëhet fjalë për rastin unikal të pikturimit të një kishe në të gjithë Shqipërinë në periudhën e regjimit komunist. Piktura murale e Shën Kozmait është e qartë se na shpreh kujtimin e mprehtë të prezencës së tij në ato treva. Dhe kjo pavarësisht faktit se nga viti i martirizimit (1779) kishin kaluar tashmë 181 vite, ndërsa në këtë periudhë konkrrete Kisha Orthodhokse ishte nën persekutim të patreguar. Sidoqoftë është impresionues se as Enver Hoxha nuk mundi t’i shmanget referencës në personin e Kozmait. Më konkrretisht në një dialog me një ministër të Qeverisë së tij në një mbledhje të Këshillit të Ministrave në dhjetëvjeçarin 1970 nga një fragment i zbardhur i regjistrimeve fonike i cili ka qarkulluar në internet, dëgjohet së thëni si vijon: ... të gjitha këto mrekulli ti i ke bërë? As Shën Kozmai të kesh qenë...
Sp. P. Aravantinos, Istoria tou Ali Pasha tou Tepelenli, në Athinë 1895, fq. 29 dhe Predikim i ndër shenjtorët atit tonë Kozma i Etolisë..., botimet G. Apostolia, në Pirgo 1897, fq.8/ I nxitur prej Patrikut Sofron dhe duke marrë uratat e tij të shenjta e lashë rehatinë time personale dhe dola dhe po rrugëtoj nga një vend në tjetrin dhe u mësoj vëllezërve të mi/.
Markou A. Gola, si më sipër, fq.375.
Dhidhachi tou en ajiois patros imon Kosma tou ieromartiros, si më sipër, fq. 6-7.
Arkiva e Institutit të Historisë dhe Filologjisë, Universiteti i Tiranës
Ilias Tsitselis, Kefaliniaka Symikta, vol. A (1904), fq. 373
Konstandinos Ap. Vakallopoullos, Istoria tis Ipeirou, Botim III (2007), Thesaloniki, fq. 133
Kujtim i vitit 1782 në kishën e Shën Nikollës në Marmara (Sandovica), Janinë/ 1782 në muajin .... u ngjitën të mallkuarit tzamë (çamët) së bashku me ali bejën (Ali Pasha) dhe prishën dhe dogjën dhe në disa fshatra dhe grabitën të najetit të Kourentës dhe Kurti (Kurt Pashai) edhe ai i prishi dhe vodhi (?), djalli bredna tij dhe për këtë shrojta unë papa Jani dhe ne na prishi dhe breshëri dhe kushdo që do t’i lexojë le të na falë, Sandovitza po shkruaj/.
Foni tis Ipeirou, si më sipër, fq.2 / ...më 24 të Gushtit që kaloi u ndodha në Kolikondas ku po bëhej panegjir. Se çfarë panë aty sytë e mi, as që mundem deh as vend disponoj që të mundem tiu a përshkruaj. Më shumë se gjithshka përshtypje të thellë më bënë përdëllimtaria dhe dërrmimi i zemrës dhe besa me të cilën myslymanët shqiptarë afrohen tek varri i Shënjtit dhe vendosin aty dedikimet e tyre duke marrë prej tij mrekulli. Sidoqoftë do të doja në ato momente të jem brenda në zemrën e atyre shqiptarëve që të shokoja nëse mbajnë mend atë ditë nga tradita e etërve të tyre se pak kohë para vdekjes martirike të Kozmait ishin të gjithë të krishterë Orthodhoksë/.
Theofan Stilian Noli “Kremtore”, Bostonmass, USA, 1947, fq. 754,760,761.
Markou A. Golia, si më sipër, fq.78-79
Edward Lear, Në Shqipëri – ditar udhëtimesh 1848 – 1849 (përkthyer nga origjinali Majlinda Nishku), Tiranë 2008, fq. 145-147.
Jetëshkrimi dhe Akolluthia e DËSHMORIT TË RI DHE ISAPOSTULLIT SHËN KOZMA, kthyer nga Gërqishtja, prej Klerikut Orthëdhoks Kr(istofor) K(isi). Shtyp. dhe Libraria Dhori KOTI – KORÇË 1931, fq. 47-49. (Ky libër është nga librat e parë që përkthehen në gjuhën shqipe ]në dhjetëvjeçarin 1920-1930. Përsa i përket “jetëshkrimeve të shenjtorëve” është ndoshta libri i parë i përkthyer).
GAK Ioanninon (Arkiva Shtetërore e Përgjithshme e Janinës), Amza e nxënësve të Shkollës Zosimaia të Janinës (vitet shkollore 1865 deri 1870) dhe Akademia e Shkencave RPSSH, Fjalor Enciklopedik Shqiptar, Tiranë 1985, fq. 289-290.
Niko H. Gjini, Fjalor Shqip – Greqisht, JANINË, 1998 (PËRSHËNDETJE E PRESIDENTIT TË REPUBLIKËS SË SHQIPËRISË Prof. Dr. Rexhep Mejdani).
GAK Ioanninon etj. si më lart (vitet shkollore 1856 deri 1860), Fjalori Enciklopedik Shqiptar si më sipër fq. 887.
GAK Ionannino etj (viti shkollor 1848) dhe Konstandinos Kristoforidhis, Leksikon tis Allvanikis Glossas, në Athinë 1904. (Fjalori i botua me financim të shtetit helenik) dhe Arkivi i Universitetit të Athinës.
Arkivi i Universitetit të Athinës.
Konstantin Kristoforidhi, Fjalor Shqip – Greqisht (prej prof. Aleksandër Xhuvani), Tiranë 1961 dhe Arkivi i Universitetit të Athinës.
Niko H. Gjini Fjalor Shqip – Greqisht, JANINË 1998. Arkiva personale e Kon. Mari, letër e pabotuar e Lioni Naçi në një mikun e tij nga Korça, Tiranë 8.7.1936. [Në këtë letër (në greqisht) mes të tjerash shkruhet edhe sa vijon: Para se të futem tek çështja pse të shkruaj po sqarohem pse po ju shkruaj në Greqisht, mundem të shpreh më mirë dhe të kuprohem lehtësisht edhe prej teje sepse kjo çështje është e natyrës teknike dhe gjuha jonë është ende e varfër në nocione teknike].
Archeio Ali Pasha Genadeiou Vivliothikis (Arkivi i Ali Pasha të Bibliotekës Genadiane), vol. 4 (2007), Athinë dhe Anastasios Papastavro, Ali Pasas, Ioanina 2013, fq. 198 – 199.
Ekspozante të Muezeumit të Krujës, Shqipëri dhe Aleks. H. Mamopoulos, Jeorjios Kastriotis (Skenderbeis), në Athinë 1988. Ekspozante të Muzeut Kombëtar të Kopenhagës [Vula Hegjemonike e Gjergj Kastriotit – Skënderbeut ka në qendrë shqiponjën bizantine dhe rreth saj mbishkrimin: ΒΑΣΙΛΕΥΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΕΛΕΩ Θ(Ε)ΟΥ ΑΥΤ(ΟΚΡΑΤΩΡ) ΡΩΜ(ΑΙΩΝ) ) ΜΕΓ(ΑΣ) ΑΥΘ(ΕΝΤΗΣ) ΤΟΥΡ(ΚΩΝ) ΑΛΒ(ΑΝΩΝ) ΣΕΡΒΙ(ΩΝ) Κ(ΑΙ) ΒΟΥΛΓΑΡ(ΩΝ) (Mbreti Aleksandros me mëshirën e Perëndisë Perandos i Helenëve, Sundimtar i Madh i Turqëve, Shqiptarëve, Serbëve dhe Bullgarëve)]