Nga dr. Kristaq V. JORGJI III
Për ata që janë nga Drimadhes (apo Dhërmiu i sotëm) është
një toponim i njohur kthesa e Gogo Lekës, apo kthesa që shënon kalimin nga
rruga kombëtarë Vlorë-Sarandë në pikën
nga ku shfaqet tërë Dhërmiu. Pak e dinë se Leka është një familje që i ka dhënë
fshatit tonë një emër të shquar në historinë e stratiotëve. Dhe pak e dinë se
shkrimtari i shquar arbëresh, Jeronim de Rada. i kish kushtuar pikërisht
Dhimitër Lekës, veprën e tij të famshme-Milosao-n.
Stratiotët/Stradiotët
Historia e stratiotëve, apo e trupave te kalorisë së lehtë
në Europën e mesjetës, është pasqyruar pak në historinë shqiptare.(Pa dyshim që
ka edhe këtu përjashtime përbëjnë një punim i botuar në revistën ANASH si dhe
ai i Pëllumb Xhufit, në Konferencën III Pan-Himariote në 2011 etj.)
Le ta nisim me atë që thotë Paolo Petta, autor i një libri
për stratiotët, në veprën e tij“Stradioti –Soldati albanesi in Italia
(sec. XV-XVIII)”, botuar në Itali në 1996.
Paolo Petta dhe stratiotët.
Paolo Peta ka lindur në Veneto
nga një familje e Piana degli Albanesi, dhe ka punuar deri më 1999 si drejtor i
Shërbimit për redaktimin dhe revizionin e teksteve legjislativë në Senatin e
Republikës Italiane. Senati i Republikës italiane ne seancën e datës 14 Janar
1999 ka shprehur “dhimbjen e thellë për vdekjen e dr. Paolo Pettës, kultura e
gjerë e të cilit, autonomia e fortë e gjykimit dhe displina morale e bënin një
nga përfaqësuesit më të mirë të administratës së Senatit”.
Ka shkruar shumë
punime (libra dhe artikuj) të karakterit juridik, kryesisht për historinë dhe
ideollogjitë kushtetuese si dhe për historinë. Në shqip, është botuar me
përkthim të P. Xhufit, libri i tij
"Despotët e Epirit". Një sallë e Bibliotekës Kombëtare në Tiranë mban
emrin e tij. Libri "Stradiotti - Soldati Albanesi In Italia (sec. XV-XIX)”
është botuar në Itali nga shtëpia botuese Argo, Lecce, në vitin 1996.
Stratiotët Himariotë janë një nga “zbulimet” kur nis e
shfleton literaturën botërore të kohës. Mbase rrugëtimi për këtë kapitull të
rëndësishëm në historinë mesjetare të Himarës duhet nisur me një emër të
rëndësishëm si Pietro Pompilio Rodotta, i cili në veprën “Dell’ origine, progresso e stato presente
dell rito Greco in Italia” përmënd kontributin e stratiotëve himariotë në
faqen 38, të botimit të tij të viti 1763.
Citojmë:
“Vetëm fshati i Drimadhes (apo Dhërmiu i sotëm KVJ) për të
mos përmëndur vende të tjera nga zona e Himarës, ka qenë në kohët tona një mëmë
pjellore për ushtarakë me emër. Nga këtej dolën Mërkur Bua, Jani Bixhili dhe
Kristofor Nina, trimëria e madhe dhe sjelljet e lavdërueshme sollën mirënjihjen e kurorës së Spanjes dhe
të Republikës së Venedikut, morrën titujt nderi dhe pozita të shkëlqyera, që
janë apanazhi natural i meritës…” , siç mund të shihet nga origjinali i dhënë në tekst-boksin e mëposhtëm.
Figure 1.Pjese e citimit nga
Rodota.
Stradioti Dhimitër Leka
Por qëllimi i shkrimit nuk është të flasim për këto emra
të shquar, që do të jenë objekt i shkrimeve të tjerë, pasi këtë radhe duam të
flasim vetëm për Dhimitër Lekën, një nga bijtë e shquar të Dhërmiut.
Le të shohim se çfarë ka shkruar për të Paolo Petta, që i
ka kushtuar një kapitull në librin e tij të lart-cituar nën titullin “ I fundmi, i por më fatlumi” .
“ Pas prishjes së formacioneve
“maqedone”, disa prej oficerëve shqiptarë ngelën në Mbretërinë e Napolit; një
prej tyre meriton të kujtohet si i fundit, dhe më fatlum indërmjet tërë
ushtarëve shqiptarë që ushtruan profesionin e tyre në Itali.
Dhimitër
Leka u lind në Drimades (Dhërmi) të Himarës, në 1778; nuk e dimë në se kish të
bënte me Gjon Lekën, që në 1847 qe një
nga protagonistët e një kryengritje jo me fat të shqiptarëve ortodoksë në
Kurvelesh, i cili u vra dhe u qa në
këngët popullore. Dhimitër Leka, i hyrë në fund të shekullit XVIII në
regjimentin “maqedon” nuk pati rastin që tregonte guximin e tij me armë:
kariera e tij i dedikohet në fakt besimit të mbretit, i cili pëlqente që ta
thërriste “besniku im grek ( it. Il mio fido greco)” e nuk do harronte se si në
ditën e 15 majit 1848, në moshën 70 vjeçare drejtoi veprimet ushtarake në
qendër të Napolit, kundër kryengritësve liberalë.
Në të vërtetë, Dhimitër Leka nuk qe
përndjekës i liberalëve, bile dimë se ka mbrojtur disa prej tyre; por u gjend
kundoherë në krahun e monarkisë në vitet e kryenngritjes . I ngritur në gradën
e togerit të përgjithshëm në 1855, qe i pranishëm në 1856 në atentatin e bërë
kundër jetës së Mbretit të kryer nga një ushtar italo-shqiptar Agesilao Milano
(me të cilin, për arsye se qe shqiptar donte të bisedonte), në vitin 1860,
tanimë tetëdhjetëvjeçar, qe inspektor i përgjithshëm i këmbësorisë dhe dha
dorëheqjen ditën e hyrjes në Napoli të Garibaldit.
Dhimitër Lekës dhe familes së tij kjo
karrierë i solli edhe një titull prestigjoz fisnik: i shoqëruar me një
prejardhje të dyshimtë ... nga shoku i Skënderbeut, Lekë Dukagjini, i paraqitur
si “Dukë” dhe bile edhe si pasardhës i Dukas-vetë Bizantit, ai morri një titull
dukal, që u solli pasardhësve të tij martesa të shkëlqyera.
Historia
personale e Dhimitër Lekës çon në ekstrem një kontradiktë që kish vazhduar në
shekuj: besnikëria ndaj kurorës e ushtarëve profesionistë vinte kundërrebelimit
të fshatrave italo-shqiptare, që tanimë po piqej në një afrim të n
dërgjegjshëm. Ky afrim u duk qartë në vitet ’40, kur shumë italo-shqiptarë
ishin afruar me konspiracionet kundër Burbonëve, duke sfiduar “Xhandarmërinë
dhe kasapin” dhe më pas në 1848, kur “komunisti” Domeniko Mauro pati
mbështetjen kompakte të fshatrave shqiptare. Mërguar në Korfuz pas reaksionit
monarkik, Mauro bile kish tentuar të rekrutonte luftëtarë shqiptarë për të
mbrojtur revolucionin italian. Qëndra e tërë konspiracioneve qe kolegji
italo-grek i San Domeniko Korone; pas atentatit të Agiselao Milanos u fol për njëkonspiracion të madh shqiptar, që
do të kish qendrën pikërisht në kolegj, gjë e cila u mohua, por që mbase
ekzistonte vërtet. të Agesilao Milano
Edhe tej
Farit, shqiptarët u futën në masë në opozitën demokratike, që nga ana e saj
kishin njëitalo- shqiptar Françesko Krispin – si një prej krerëve më me
prestigj. Në 1860 Garibaldi gjeti tek shqiptarët e Piana-s – që u quajtën nga
historian anglez Trevelyan “vatra e lirisë në Siçilinë perëndimore”, një
mbështetje të sigurtë, që ai vetë e mbante mënd dhe e kujtonte dhe prej shqiptarëve
të Kalabrisë mundi të rekrutonte qindra luftëtarë trima.
Italo-shqiptarë të tjerë u hoqën mënjanë e ndërmjet tyre
edhe Jeronim De Rada, i cili më parë ishte afruar me rrymat e tjera liberale,
dhe që pikërisht Dhimitër Lekës i kish dedikuar Milosao-n e tij- romani
nëvargje që pati aq shumë rëndësi në evolucionin e literaturës dhe ndjenjën
kombëtare shqiptare – si “ dëshmi – (kështu lexohet në dedikimin) – në
ruajtjen (it. attacamento KVJ) e zakoneve të lashta të njerëzve të
shpërndarë të Epirit (it. dispersa gente d’Epiro KVJ)”.
Kështu përfundon mbaron përshkrimin e tij Paolo Petta në
librin e tij për Dhimitër Lekën.
Sipas pllakës përkujtimore të vendosur
të Napoli nga biri i tij (Akil Leka). Kjo pllakë e vendosur në kishën e ritit
ortodoks grek San Pietro e Paolo, në adresën via S.Tommasod'Aquino 51 - Napoli, specifikon se i dedikohet:
A DEMETRIO LECCA EPIROTA
DELL'ESERCITO NAPOLETANO TENENTE GENERALE DELL'ORDINE DI S. GIORGIO DELLA RIUNIONE E DI QUELLI DI S. SALVATORE DI GRECIA DI S. ANNA DI RUSSIA E DI S. MICHELE DI BAVIERA CAVALIERE GRAN CROCE
NATO
IN DRIMADES IL 28 APRILE 1779
MORTO IN NAPOLI IL 21 APRILE 1862 _______ AL PROBO E PRODE GENITORE ACHILLE LECCA QUESTA MEMORIA POSE |
DHIMITËR LEKËS, EPIROT,
TENENT GJENERAL I USHTRISË NAPOLITANE,
I URDHËRIT TË SHËN GJERGJIT TË
BASHKIMIT,
DHE SHËN SALVADORE TË GREQISË
KALORËS I KRYQIT TË LARTË,
LINDUR NË DRIMADHES MË 28 PRILL 1779
VDEKUR NË NAPOLI MË 21 PRILL 1862
_______
ATIT TRIM DHE TË NDERSHËM,
AKIL LEKA
I NGRE NË KUJTIM
|
Mbishkrimi në Italisht
(djathtas) i përmendores së Dhimitër Lekës në Napoli më përkthimin në shqip
(majtas) nga KVJ.
|
Nga mbishkrimi, mësuam se Dhimitër
Leka kish një
djalë, Akil Leka, që i ka bërë të atit përmendoren në kishën e Shën Pjetrit dhe
Paolos. Ai lindi në Napoli më 7 shkurt 1832 dhe vdiq më 9 shkurt 1900, pas një
kariere ushtarake si kapiten i klasit të dytë në armën xhenjere të ushtrisë të
Dy Siçilive, por nuk pranoi të hynte në ushtrinë Italiane dhe u tërhoq në
pension, sikurse edhe i ati.
Akili qe djali i dalë nga martesa e
Dhimitër Lekës me Maria Guevara Suardo, nje spanjolle sipas sajtit të mëposhtëm
http://www.chieracostui.com/costui/docs/search/schedaoltre.asp?ID=5909
Paolo
Petta në librin e tij, “Despotë të Epirit e princër të Maqedonisë”, ku analizon
fatin e fisnikërisë shqiptare pas vdekjes së Skënderbeut, merr edhe njëherë në
shqyrtim Dhimitër Lekën në faqen 215, ku thekson “se nuk ka të bëjë me
Dukagjinët , një familje që në shek. XIX, në mbretërinë Napolit, pretendonte
këtë emër si dhe titullin e dukës, dhe
që e kish prejardhjen nga një oficer Himariot , Dhimitër Leka, i cili kish bërë
një karrierë të shkëlqyer në shërbim të Burbonëve, duke i ndihmuar në 1848 kundër barrikadave të Napolit dhe në 1860 kundër garibaldinëve” .
Dhimitër Leka hynte në fisnikërinë napoletane
dhe kish edhe nje stemë të familjes, e cila jepet në poshtë sipas http://www.ilportaledelsud.org/greco-albanesi_2.htm.
Një kurorë e vendosur mbi një shqyt në të cilën është vizatuar një kështjellë
dhe e tëra kjo është rrethuar me dafina mbi të cilat janë varur urdhëra të
ndryshme., të cilat me sa duket janë ato të fituara nga veprimtaria stratiote e
Dhimitër Lekës.
Pasqyrimi në letërsi i
personazhit Dhimitër Leka.
1.
Një vënd të rëndësishëm ku
është pasqyruar Dhimitër Leka është pa dyshim
Milosao-ja i Jeronim De Radës -
romani në vargje që pati aq shumë rëndësi në evolucionin e literaturës dhe
ndjenjën kombëtare shqiptare ku shkruan se i dedikohet “Shkëlqesisë së Tij/
Gjeneral Brigadier Komendador/ Zotni Dhimitër Lekës/Këto kangë/që të jenë dëshmi në afrimit (it. attacamento KVJ) ndaj zakoneve të lashta/ në gjinden e humbun (it. gente dispersa)
të Epirit (it. Dispersa gente d’Epiro)”. ”(përkthimi nga
Llambro Ruci “Zëra e Akrokerauneve, f.82).
Eshtë
interesante të shënohet se Jeronim De Rada (apo të paktën sipas
“Autobiografisë” të botuar në shqip), thotë se Dhimitër Leka është nga Mirdita,
gjë që ndoshta shpjegohet me njohuritë jo të sakta të autorit të shquar, nëse
marrim për të vërtetë atë që shkruhet në dedikimin e përmendores së tij të
lartpërshkruar dhe të hartuar nga familja e ngushtë. Por ama duhet lexuar me
interes dëshmia e de Radës, pasi konfirmohet ajo që pohon edhe Petta, pasi
tregohet ndihma e madhe që u jep Dhimitër Leka Jeronim De Radës., i cili qe në
atë kohë në anën e lëvizjeve liberale.
2.Llambro
Ruci në librin e tij voluminoz dhe të mirëpunuar mbi Himarën “Zera e Akrokeraunëve”,
i dedikon një pjesë të madhe të kreut III të punimit të tij, pikërisht Dhimitër
Lekës. Aty gjejmë se ende ekziston një
këngë dhërmiase, e cila evokon lajmin e ardhjes së mandatës së vdekjes në
fshatin e tij të Lindjes ku thuhet se:
Ç‘u hap mandati në drekë,
Hajmedet o Dhimitër LEKË,
Hajmedet se ç’të ka gjetë,
gjëndërali i Bregdetë,
kapetan i mirë me fletë,
në stre edhe ndë detë.
3. Po aty raportohet se shkrimtari Luigj THAÇI i
ka kushtuar romanin e tij historik “Gjak e Zakon’ botuar në 1944 në Tiranë nga
shtypshkronja Gutenberg. Z. Thaçi bën shënimin e mëposhtëm: Ngjarje të
ndryshme të vllaznëve Shqiptarë Lekaj, prej të cilve : njeni Xheneral n’Oborrin
Mbretnuer të Borbonve të Napolit e tjetri kapitan në Mesolungjin e Greqisë”.
4. Kosta Dedej në librin e
tij : “I Dhrimadhe stis Himara” , botim i 1978, jep një episod
interesant të sjelljes së dy vëllezerve Leka – Spiro dhe Dhimitër, e cila është
sjellë e përkthyer nga Llambro Ruci në veprën e lartpërmendur. Ne po ja lëmë lexuesit që të konsultojë
veprën e cituar për të shijuar më mirë sjelljen e asaj kohe të asaj zone të
caktuar, për të mos e ngarkuar më tej këtë shkrim modest.
Por është për tu vënë në dukje se figura e Dhimitër
Lekës është mjaft e njohur dhe e cituar
në fshatin e tij të lindjes Dhrimadhes
(apo Dhërmiu i sotëm). Bashkëfshatarët e mi e njihnin dhe e njohin ende si
“Gjenerali”, por jo më shumë. Kalimi i
gati 150 viteve nga vdekja e tij natyrisht e ka zbehur kujtesën
kolektive dhe individuale për të. Edhe familjarët e tij nuk dinin më tepër apo
nuk shpreheshin për të, veçanërisht gjatë viteve të pasluftës së dytë Botërore.
Në
shtëpinë e tij nuk ka (në bazë të kërkesave të bërë nga disa burime) ndonjë
relike apo pamje për të. Por të afërmit citojnë se deri para luftës italo-greke
(1940) në shtëpi kishin edhe një tabllo ku paraqitej gjenerali Dhimitër Leka në
uniformën ceremoniale. Nga biseda e bërë me
Z. Strat Zhupa ai tregon se gjatë Luftës së Parë Botërore , kur disa
italianë të ndodhur në Dhrimadhes, të shoqëruar nga z. Foto Beli (vëndas)
shkuan për vizitë në shtëpitë e të afërmeve të Lekës, ata nuk ngurruan të
përshtyjnë para tabllosë të vendosur në
ambientet e saj. Sqarimi i bërë nga italianët më vonë tregoi se shkaku i kësaj
sjellje të tyre qe “mizoria me të cilën gjenerali kish trajtuar veçanërisht
veriorët”, nga ata vinin. Sikurse duhet thënë se ka edhe të thëna të kundërta
me të – sipas të cilave italianët (mbase këtë radhë qenë nga jugu i
Italisë!!!!) e nderuan me respekt, që provon sa e e kontestueshme qe figura e
tij në ambientin tepër të rrëshqitshëm të revolucionit që bashkoi më pas
Italinë!!!!
Kjo
klimë vijon edhe pas 150 vjetësh. Në një diskutim interesant të hapur në sajtin
e Alb-Club Shkenca mbi daljen e librit të autorit Cris Bishop “ Divizionet e
huaja të Hitlerit” dhe përmëndjen në të të pjesmarrjes së 7,000 shqiptarëve në
grupin SS Waffen Gebirgs Division, nga Dashnor Kokonozi u citua edhe emri i
Dhimitër Lekës. Në këtë debat, Kokonozi përmëndi Regjimentin Real Macedone si
rast tipik të mercenarizmit negativ që, citoj, “drejtohej nga Dhimitër Leka
e që u vu në shërbim të Ferdinandit të dytë të Burbonëve (reaksionit) sapo nisi një revolucion në
vitet 40 të shekullit 19 të në Itali, në mbretërinë e dy Siçilive. Ata vranë
edhe vetë shqiptarët e tjerë që ishin bashkuar me revolucionin. Në prag të
pushkatimit të një shqiptari revolucionar si Axhesilao Milani (që i bëri
atentat vetë mbretit që ruante garda e Lekës) janë të njohura edhe replikat e
tij me Lekën. Ju siguroj se nuk ndryshojnë shumë me diskutimin tonë; ata
replikuan se cili prej të dyve që po turpëron kombin shqiptar- ai që
bashkëpunon me tiranin apo ai që është ngritur kundër tij. ......”.
Nuk
jam shumë i sigurtë se ç’do të thotë z. Kokonozi me frazën e tij “ju siguroj
se….. ata replikuan se cili prej të dyve po turpëron kombin
shqiptar…….”. Kjo mua personalish më duket
tepër e vagët dhe tepër speculative pë tu besuar. Shumë tipike mbase e historiografisë
së sotme shqiptare. Mbase do të ish më e udhës të pyesja se ku i bazon këto
siguri? Apo më mirë a shkon kjo siguria e tij në shpjegimin
se përse de Rada, i cili qe në anën e Revolucionit, i bën atë dedikim aq qartë
dashamirës??? Si e shpjegon me tej faktin se përse mbreti e
cilëson, se shkruan Petta, “besniku im grek”???. Unë nuk do të isha aq i
sigurtë të hamendësoja se ç’është biseduar, pasi shkasim në terrenin e
spekullimit.
Jemi në situatën të sjellë aq bukur nga z. Ruci në
librin “Zera e Akrokeraunëve” kur krahason këndvështrimin e z. Memushaj mbi dy
figura të Himarës –Ajaz Pashës dhe Spiro Milos, kur sërisht arbitrarisht dhe
qartësisht në njërën anë të peshores, Memushaj arrin të përcaktojë tradhëtarët dhe heronjtë duke u nisur nga
pikëqëndrimi teleologjik i sotëm…
No comments:
Post a Comment