Dhërmiu, një dimër me ullinj të shqyer

post by Kristaq Jorgji [dhermijorgji@yahoo.com]

Fatos Baxhaku

Ndërsa udhëtojmë drejt Dhërmiut na mbeten sytë në retë që lartësohen mbi majat e maleve të Bregut. "Malet e Vetëtimës", kështu u kanë thënë jetë e mot këtyre kreshtave të rrepta, që bien thikë mbi det. Nganjëherë futemi edhe ne brenda reve. Sapo kalojmë Llogaranë, kush e di se për të satën herë, befasohemi njësoj sikur të ishte hera e parë. Nuk është më ai deti vezullues që kemi pasur rast të shohim në ditët e beharit, është më i zymtë, më gri dhe më pak mikpritës, por është gjithsesi i mrekullueshëm me atë këmbënguljen e tij për të mos iu ndarë qiellit. Në fakt, askush prej nesh nuk e kupton fort mirë se ku mbaron deti dhe ku fillon qielli. Të dy kanë marrë të njëjtën ngjyrë gri, të vëllazëruar në këtë të ftohtë dimri. Disa marinarë të mërzitur mbi një postë vrojtimi mezi presin të shikojnë udhëtarë që zbresin teposhtë rrëpirës së fortë. Përshëndesin këdo që kalon këndej: furgonë që bien e marrin mall, autobusë të linjës Vlorë-Sarandë, makina emigrantësh me targa greke, të njohur e të panjohur… mjafton që të jenë njerëz që vijnë nga një botë që atyre u mungon, nga jeta civile.

Ullinjtë e trishtë.

Të parët ullinj të shqyer i shohim diku në afërsi të Palasës. Një stuhi e fortë ka shfryrë tërë dufin e saj inatçor mbi Bregun vetëm disa ditë më parë. Shumë shtëpive iu zbuluan kulmet nga era, që kishte kohë pa i vizituar këto fshatra të paqtë. Fshatarët shtëpitë i rregulluan shpejt e shpejt, porse ullinjtë, miqtë e tyre më të vjetër e pësuan paq. I shohim në anë të rrugës me krahët e shqyer njësoj si viktima që një mëri e panjohur i ka zënë në befasi. Hera-herës nuk na duken thjesht si pemë të qëmoçme. Na ngjajnë edhe si dëshmitarë tashmë të lodhur të historive të gjata dhe të stuhive të egra, që janë përplasur fort këtyre anëve. Thjesht na duken si njerëz – nganjëherë ndikon edhe forma e tyre me krahë të shtrirë - që tashmë janë lodhur dhe i janë dorëzuar fatit të tyre. Fshatarët i kanë mbledhur me kujdes krahët e "miqve" të tyre, të shqyera nga stuhia dhe i kanë stivosur në anë të xhadesë. Neve na duket njësoj sikur një dorë e kujdesshme ka dashur të mbledhë tërë provat në "vendngjarje", duke pasur kujdes për viktimën e radhës. Edhe makina jonë nis të ecë avash, njësoj sikur të kalojë në një vend ku ka ndodhur një fatkeqësi e madhe. Bëjmë kujdes që të mos shkelim mbi grumbujt e degëve të ullinjve në anë të rrugës. Era ka disa orë që ka pushuar dhe përgjatë rrugës nuk ndihet tashmë asnjë zhurmë. Në këto ditë dimri, në këto anë ka shumë pak kalimtarë. Ndonjë fshatar vazhdon të qëndrojë me sytë nga ullinjtë e tij të shqyer. Duket sikur të dy palët flasin gjatë, duke i rrëfyer hallet njëri-tjetrit. Poshtë, nën këmbët tona, bregu i gjerë i Palasës duket se është po ai që qëmoçmi, po ai ku 2000 e ca vjet më parë pat zbarkuar Jul Çezari, me veteranët e tij, në kërkim të pushtetit përkëndej Adriatikut. Larg, tutje në horizont dallojmë ndonjë anije. Përballë ullinjve, të marrë nga era, tashmë jemi vetëm ne edhe ato figurat e ndritshme, fare të vogla.

Me Kiçon e Auerbach-ut

Nuk kthejmë në plazhin e Dhërmiut. Plazhet janë gjithnjë e kudo të trishtë në dimër. "Më mirë të shkojmë këtej nga fshati i vjetër", thotë njëri prej nesh, porsa shohim shtëpitë e Dhërmiut që lartësohen njëra mbi tjetrën deri sa u afrohen reve. Ndalesën e parë e bëjmë në një grykë,
ku zhurmon një përrua që shkon poshtë në det. Vendasit e quajnë këtë vend thjesht "Potami", (lumë në greqisht). Këtu nxjerrim blloqet dhe librin me kujtime të Petro Markos, duke vrarë mendjen se ku duhet të shkojmë më parë dhe të pyesim për të na treguar vendet.

Zakonisht njeriu i parë që takojmë përgjatë udhëtimeve tona të përjavshme është drejtori i shkollës. Mësuesit kanë një dhunti të veçantë, në radhë të parë i njohin shumicën e banorëve, pastaj nuk merren edhe aq me politikë, që e prish ca punën dhe shumë prej tyre janë të pasionuar pas historive të vjetra, traditave, zakoneve, legjendave… Nuk kemi shumë zgjedhje, sepse në fshat kalojnë vetëm pak vetë. Duke gjykuar nga njollat e llaçit të freskët mbi kominoshe, shumica na duken si muratorë që kanë ardhur këtej thjesht për të fituar ndonjë lek më tepër. Historitë e tyre me siguri janë interesante, porse pakkush prej tyre mund të na rrëfejë gjëra mbi Dhërmiun e vjetër, si ato që kemi lexuar më parë. Kështu që vendosim të hyjmë në lokalin e parë, që na del përpara, në krah të Potamit. Në një cep të tij janë duke biseduar shtruar dy burra.

Ne vendosim pa humbur shumë kohë që t‘i drejtohemi njërit prej dy klientëve të vetëm të lokalit, atij që na duket më i moshuar. Kemi qenë vërtet me fat. Ai është vetë drejtori i shkollës, Lefter Kumi. Me Lefterin miqësohemi shpejt. Ai është mësues historie dhe i pasionuar pas arkeologjisë. Për ca kohë flasim duke kujtuar gjëra të vjetra me librin e Petro Markos në dorë. Neve na kujtohet një histori e veçantë, ajo e Auerbach-ëve të Dhërmiut.

"A mund të takojmë ndonjë pasardhës të tyre", e pyesim Lefterin jo edhe me aq besim.

"Kë more, çifutin!?", drejtori nuk e zgjat shumë, por formon një numër në celularin e tij.

Brenda pak minutash kemi njohur Kristaq Auerbach-un, mësues matematike. Mbase na duket neve kështu, por Kristaqi i Auerbach-ëve na ngjan disi ndryshe nga bashkëfshatarët e tij. Flet më pak se të tjerët dhe dallon prej tyre nga flokët biondë. Eshtë diku te të 60-at dhe në fillim hesht duke mbajtur gjyzlykët në mes të hundës. "Ne mësuesit e matematikës - thotë - jemi më fatkeqët. Lëre që kemi më shumë orë nga të gjithë, po pastaj kemi edhe një lëndë ku nuk ke ku luan. Na kujtojnë të rreptë dhe na shohin vëngër, por nuk është ashtu. Ky është profesioni ynë. Në lëndën tonë nuk ka rrugë të mesme. E di apo s‘e di! Kjo është e tëra. Pa le pastaj që na shtojnë edhe lëndë të tjera, që nuk kanë lidhje me ne".

"Mos u anko shumë, çifut", bën shaka me dashamirësi drejtori i shkollës.

Asnjë nuk e merr për keq humorin me origjinën e veçantë të mësuesit të matematikës. "Nuk jemi çifutë, ndonëse nuk do të kishte asgjë të keqe - nis të tregojë Kristaqi, të cilit tashmë i ka kaluar ndrojtja e parë – unë vetë kam bërë kërkime në këto vitet e fundit.

Mbiemri i parë i familjes sonë ka qenë Netzer. Ishim nga Bavaria, por të parët tanë kanë jetuar më pas në Berlin. Çifutë na kanë thënë, kështu e ka shkruar edhe Petro Marko, sepse në kohën e lulëzimit të tregtisë së valanidhit dhe të qitrove me Triesten njerëzit tanë kishin shumë lidhje me tregtarët hebrenj nga e gjithë Europa Qendrore. I pari ynë, që ishte mjek veteriner, në mesin e shekullit XIX u emërua konsull nderi në Vlorë. Thonë se ka qenë shumë i dhënë pas gjuetisë. Në një nga këto ekspeditat e tij u gjet i vrarë një nga shoqëruesit e tij, një kaninjot. Asokohe ia patën mbushur mendjen se duhej të ruhej nga gjakmarrja, kështu që vendosi të vinte këndej nga anët tona.

Në Llogara njohu një vajzë vendase, me të cilën u dashurua marrëzisht. Atëherë erdhi në fshat dhe kërkoi të martohej me të, u pagëzua ortodoks dhe kështu ka nisur historia e familjes sonë". Vetë Kristaqi bën shaka me veten. Në fakt, mbiemri i tij shënohet në tri mënyra. "Averbak" është për vendasit dhe për gjendjen civile, "Auerbach" është i vërteti, ndërsa në greqisht është edhe më i ngatërruar. "Pasardhësit e Auerbach-ut të parë ishin Aleksandri, që u shkollua në Gjermani si mjek dhe që vdiq në Janinë; Gogua, që ishte martuar me një dhërmiase, ishte inxhinier në Francë e më pas në SHBA dhe Josifi, gjyshi im, mjek veteriner, që punoi shumë kohë në Samos, në Greqi, por që vdiq i rrënuar në 1933-shin. Gjyshi la dy djem, Nikitën, babanë tim, dhe xhaxhanë, i cili doli në pension si drejtor i postave të Greqisë dhe ka pasardhësit atje. Grekët bëjnë habi me mbiemrin tonë të veçantë. Kjo është me pak fjalë historia jonë…".

Në fshatin e vjetër Kiço na shoqëron në fshatin e vjetër. Në fillim mrekullohemi me retë që i afrohen kishës, njërës prej 47 kishave që ka krejt fshati. Dhërmiasit e kanë pasur zakon që të ngrinin nga një kishë për çdo fis. Tradita vazhdon të ruhet edhe sot e kësaj dite. Me Kiçon kemi mbërritur afër një rrapi. "Ja – na thotë - ky është rrapi ku mblidheshin burshumëngjyrëshe, dëshmitë e vetme, të lavdisë së dikurshme, na duken sikur janë edhe më shumë kurioze se sa ne. Hija e atyre syve të mëdhenj na duket sikur do të na ndjekë gjatë tërë shëtitjes sonë nëpër fshatin
e vjetër. Zakoni e do që të bëjmë një vizitë te shoqëruesi ynë. Kështu nisemi nëpër rat për Pashkë. Ishte turp që të mos rrije këtu me shokët. Ka qenë zakon që nëse mungonte ndonjëri, atëherë dy njerëz të veshur me maska shkonin dhe e fshikullonin në shtëpi, deri sa të vinte te ky rrap me
shokët. Mbaj mend që kështu ia kanë bërë një herë edhe gjyshit tim".

Rrapi i moçëm tani është i rrethuar nga materiale ndërtimi. Në një shtëpi ngjitur disa punëtorë vazhdojnë të punojnë sa pa mbërritur perëndimi. Ca më tutje Kristaqi qëndron i heshtur një copë herë, pastaj flet ngadalë: "Kurse kjo këtu është shtëpia e Petro Markos, ajo që ju keni lexuar në libër". Shtëpia e madhe është e heshtur. Disa dritare të shkulura, ku ende mbahen disa qelqe rrugicat e gurta për në shtëpinë e vjetër të Auerbach-ëve. Kalojmë me radhë disa shtëpi, që duket se qëmoti kanë pasur një hije të rëndë. Kristaqi na tregon se këtu ka qenë qendra e fshatit, lokalet, posta, ca më poshtë shkolla në oborr të kishës. Petro Marko pat shkruar në kujtimet tij, historinë e gjyshit të tij, Jani, i cili kur kthehej nga udhëtimet pinte rum Xhamajke me shokët në kafenenë e Damo Dabos. Në njërën prej këtyre netëve, Barba Jani i pat thënë një shokut të tij, më të afërtit: "Po përse nuk martohesh edhe ti si unë?" "E ç‘të martohem - ia ka kthyer tjetri - atë që desha unë e more ti!" Të dy shokët, të bërë esëll, paguan shpejt e shpejt dhe ikën pa i folur njëri-tjetrit. Të nesërmen në mëngjes Jani, pasi puthi tre fëmijët, u largua nga shtëpia. Askush nuk e mori vesh se ku përfundoi. Nuk u pa kurrë më në fshat, ndërsa nënë Milja, gjyshja e Petros, i rriti fare e vetme djemtë e saj. Ecim për do kohë nëpër sokakët e gurtë të Dhërmiut, ndërsa na duket sikur ende i përjetojmë ato histori me shikime të trishta drejt detit, me karvane që ktheheshin në muzgjet e përskuqura, me njerëz që preferonin më mirë të fshiheshin se sa të pranonin që i kishin rënë dikur dikujt më qafë.

Shtëpia e Auerbach-ëve nuk është më ajo e lavdisë së saj. Kristaqi ngre shpatullat
duke na thënë: "Duhet të më falni, është pak rrëmujë". Pas 15 vjetësh qëndrimi në Greqi, pasardhësi i konsullit në Vlorë preferon më mirë të qëndrojë në shtëpinë e gurtë, ca të vjetër vërtet, por të të parëve të tij, se sa në rrëmujën e qyteteve të mëdha. Kristaqi rrëmon në një dollap të vjetër dhe ne kemi kohë sa të rrufisim nga një kupë raki të mrekullueshme. Na duket
sikur jemi kthyer pas në kohë. Disa plaka të veshura me të zeza përshëndesin njëratjetrën në oborrin që shikon nga deti. Nga dritarja, e çarë mes mureve të trasha, tashmë shekullore, e shohim edhe një herë vezullimin e Jonit, që ka nisur të bëhet gjithnjë e me gri, njësoj sikur të dojë t‘u hakërrehet maleve që zbresin mbi të.

Grija na shoqëron ngado. Mbi një hark shtëpie, që duket fort e vjetër, një tabelë llamarine e ndryshkur na bën me dije se ky vend është ende "Monument Kulture". Emri është i madh, porse trishtimi edhe më i madh. Një tel i fortë është mbërthyer mbi pragun e lashtë dhe gurët e rëndë të harkut të portës kanë nisur të rrëshqasin në mënyrë të pakthyeshme.

Vazhdojmë rrugën ca më tej. Nëpër një shteg, që është i mbushur me gurë, kalojmë me radhë disa shtëpi të vjetra të braktisura, por edhe disa të tjera që janë betonuar rishtazi. Kemi mbërritur në shtëpinë e drejtorit Lefter Kumit. Edhe një herë i takojmë ullinjtë e shqyer nga era. Në oborrin e shtëpisë së restauruar të Lefterit, i hasim sërish degët e stivosura me respekt, njësoj sikur të jenë një gjë fort e shenjtë. "Ah, të shkretët ullinj", psherëtin Lefteri, ndërsa na fton në shtëpinë e tij të gurtë. Një zjarr bubulak na e largon disi atë idenë e trishtimit të historive të vjetra që nuk kthehen më. Poshtë nesh deti ka nisur të ndahet nga qielli. Një vijë e përflakur perëndimi i ka ndarë vetëm për pak kohë të dy miqtë e vjetër. Ndërsa përshëndoshemi me miqtë tanë, na duket sikur ndahemi edhe me ullinjtë e lashtë të Dhërmiut.



Tregtarët që ua hodhën hebrenjve në Dhërmi.

Që nga fshati anije të stërmbushura me frutin e shenjtë të pashkëve hebrenje arrinin në Trieste, ku mbërrinin tregtarë nga të gjitha metropolet e Europës Qendrore, nga Praga, Vjena, Bratislava, Budapesti… Petro Marko, biri i shquar i Dhërmiut, në kujtimet e tij brilante "Retë dhe Gurët", rrëfen një histori që të mbetet për shumë kohë në mendje. Babai i tij, Marko Jani, si shumë
të tjerë nga fshati, bënte tregti me Triesten. Mirëpo punët ca kohë nuk po shkonin ashtu si mendonte ai. Tregtarët e regjur hebrenj bënin nga ato marifetet që vetëm ata dinë t‘i bëjnë dhe ia hidhnin shumë herë në çmim.

Petro tregon se i ati Marko, në 1910-ën vendosi të bëjë ndryshe. "…Shkoi në Pragë - rrëfen Petro - i bleu ato pak qitro që prodhoheshin aty dhe i hodhi në det. Shkoi në Jafa të Palestinës, ku gjithashtu prodhoheshin pak qitro, i bleu edhe ato dhe i hodhi në det. U tha fshatarëve që e prodhonin qitron: ‘A s‘mi shitni mua me çmimin që dëshironi, se dua
që t‘i kem unë në dorë një herë çifutët që na e hedhin! Se në Trieste venë edhe fshatarë analfabetë dhe kërkojnë të maten me aftësitë e mëdha të tregtarëve çifutë‘… U foli shumë. Fshati e deshi shumë babanë tim. Edhe ata që nuk e deshën, bënë, ç‘bënë dhe qitrot nuk i shpunë vetë në Trieste, si çdo vit, por ia shitën tim eti. Kështu im atë shkoi në Trieste me gjithë qitrot e atij viti. Komisionerët, tregtarët çifutë, prisnin prodhuesit e tjerë, por e panë që asnjë nuk po dukej. Po afronte Pashka. Duhej medoemos të ktheheshin në Poloni e në Rusi, në Gjermani e në Austri e Rumani me qitrot, se pa ato çifutët nuk do të bënin Pashkë. Im atë u tha: ‘Dua gjysmë napoloni flori për çdo kokërr! Në daçi i blini, në daçi mos i blini!‘. Ata dhanë e dhanë që ky ta ulte çmimin, por im atë nuk tundej. I kishte në dorë. Më në fund, ata deshën, s‘deshën, i blenë me gjysmë napoloni flori kokrrën. Ai vit qe shumë i mbarë për bashkëfshatarët e tij. Krisi kënga, dasma e vallja; vera dhe rakia derdheshin lumë. Atë vit im atë dhe xhaxhai im vajtën e gjetën ustallarë nga Janina dhe Konica dhe ndërtuan shtëpinë ku linda unë. Qerestenë e prunë nga Triestja, të porositur në Suedi. Të dy vëllezërit kishin servise për 200 veta dhe shtrojë e mbulesa për pesëdhjetë veta,
të gjitha të blera në Evropën Qendrore, në Budapest, në Vjenë e Pragë. Këto i mbaj mend edhe unë. Fshati ende flet. Vazhdojnë të jenë në komo shumë fletë llamarine me markën e qitrove "Marko" me shkronja hebraike, që viheshin në arkat e ambalazhit të qitrove dhe që, kur përshkoheshin me një furçë, me bojë të zezë, dilnin shkronjat…".

Lumturia e kësaj familjeje tregtare nuk vazhdoi gjatë. Marko Jani vdiq pak kohë pasi kishte ardhur nga internimi në Itali, në 1920-ën. Për Petro Markon dhe të tijtë niste një fazë tjetër.