Το διεθνές γεωπολιτικό τοπίο μετά τη σύνοδο του Βουκουρεστίου και η Ελλάδα

Θεόδωρος Μπατρακούλης
Δρ Γεωπολιτικής (theothessalian@hotmail.com)

Αντίβαρο, Μάϊος 2008

Η συνολική ερμηνεία των προβλημάτων του γεωπολιτικού Συστήματος Ανατολική Μεσόγειος-Ν/Α Ευρώπη-Καύκασος κρίνεται σε τρία βασικά πεδία: α) Στην γνώση της ιστορίας των λαών της περιοχής - ιδιαίτερα του Ανατολικού Ζητήματος - (αποδεσμευμένη από ευρωκεντρικές οπτικές, εθνικοσοβινιστικά αλλοθι και μυωπίες, ιδιοτελείς ιστορικούς αναθεωρητισμούς). β) Στην κατανόηση των όρων λειτουργίας και εξέλιξης του Συστήματος αλλά και των δύο υποσυστημάτων του: α) της Ν/Α Ευρώπη και β) της ευρύτερης Μέσης Ανατολής. Το σύστημα αυτό πρέπει να εξετασθεί και από την άποψη των εστιών αποσταθεροποίησής του. γ) Στον αναπροσδιορισμό της αντίληψης της δημοκρατίας και την ανασύνθεση της έννοιας της ως πολιτική, οικονομική, κοινωνική και οικολογική δημοκρατία.

Στις μέρες μας έχει καταστεί δυσκολότερη η ανεύρεση νέων ορυκτών ενεργειακών πόρων. Σε επίπεδο Ε.Ε. των ‘‘Εικοσιεπτά’’, στο τέλος του 2007, τα 2/3 του ενεργειακού εφοδιασμού τους εξασφαλιζόταν από τους πόρους των κρατών μελών και το 1/3 από εισαγωγές (αργό πετρέλαιο, φυσικό αέριο, άνθρακας). Αλλά, με ορίζοντα το 2030, η σχέση αυτή θα γίνει αντίστροφη. Το αργό πετρέλαιο και ο άνθρακας μπορούν να μεταφέρονται (δια θαλάσσης ή ξηράς: ευέλικτες μεταφορικές ευκολίες επιτρέπουν όρους ανοικτής αγοράς (σημειωτέον ωστόσο το πρόβλημα που προκαλείται από τις πετρελαιοπαραγωγούς χώρες του OPEC, κατά του οποίου απευθύνονται κατηγορίες ότι εκ των πραγμάτων λειτουργεί ως καρτέλ). Το φυσικό αέριο πρέπει ακόμα να μεταφέρεται κυρίως διά μέσου αγωγών. Στην προαναφερόμενη χρονική στιγμή, η Ε.Ε. κάλυπτε τις ανάγκες της σε φυσικό αέριο κατά 50% από εισαγωγές, οι οποίες κατά το ήμισυ πραγματοποιούνται από τη Ρωσία (οι λοιπές ποσότητες έρχονται από τη Νορβηγία και την Αλγερία). Η Γερμανία π.χ. κάλυπτε το 35% των αναγκών της σε φυσικό αέριο από τη Ρωσία[1].

Η Κεντρική Ασία είναι πολύ σημαντικός χώρος παραγωγής ενέργειας - πετρέλαιο και φυσικό αέριο. Τα δίκτυα μεταφοράς ενέργειας από αυτές τις χώρες προς την ενεργειοβόρα Δύση συνιστούν σπουδαίο, πολυσύνθετο πολιτικο-οικονομικό παράγοντα, σημαντικό συντελεστή στη διαμόρφωση της γεωπολιτικής κατάστασης και του διεθνούς ισοζυγίου ισχύος. Μεταξύ των παραμέτρων των στρατηγικών επιλογών των ΗΠΑ καθώς και των άλλων ΝΑΤOïκών κυβερνήσεων και της Ρωσίας, μεγάλη σημασία έχουν αυτές που σχετίζονται με τις ενεργειακές ανάγκες των καπιταλιστικών μητροπόλεων: α) Η μεγιστοποίηση του ελέγχου της κρίσιμης γεωστρατηγικά ευρασιατικής μάζας/σκακιέρας[2]. β) Ο έλεγχος του θησαυρού του υπεδάφους του Κοσσυφοπεδίου, to oπoίο κρύβει κοιτάσματα μετάλλων (μόλυβδος, ψευδάργυρος, κάδμιο, άλλα μη σιδηρούχα μεταλλεύματα, άργυρο και χρυσό), ορισμένα από τα οποία είναι από τα πλουσιότερα στην ευρωπαïκή ήπειρο[3]. Για τις Διοικήσεις των ΗΠΑ και για πολλούς Βορειοαμερικανούς και Ευρωπαίους ιθύνοντες το μεγάλο στοίχημα είναι ο έλεγχος των ‘‘Αγίων Τόπων’’ της ενέργειας[4]. Οι εξελίξεις στα Βαλκάνια συνδέονται στενά με την εκμετάλλευση των ενεργειακών πόρων της Κασπίας και με τη φθηνή και έγκαιρη μεταφορά τους στις αγορές της Δύσης.

Οι εξελίξεις εξακολουθούν να διαδραματίζονται υπό την ηγεμονία των ΗΠΑ και του ΝΑΤΟ. Η παρέμβασή τους στα Βαλκάνια την τελευταία δεκαπενταετία επιβεβαιώνει μια πανάρχαια ιστορική εμπειρία, που βασίζεται σε θεμελιώδες αξίωμα της γεωπολιτικής: Οποιαδήποτε δύναμη έχει στόχο είτε την παντοκρατορία είτε την περιφερειακή ηγεμονία είναι προορισμένη να επιδιώξει τον έλεγχο του μεγαλύτερου δυνατού μέρους ζωτικού χώρου, ώστε αυτό να μην περάσει υπό την κυριαρχία του/των αντιπάλου/-ων της. Εξ άλλου, η τρέχουσα γεωπολιτική αντιπαράθεση Ρωσίας - ΗΠΑ (και γενικότερα Δυτικών), στην οποία έχει εμπλακεί η Ν/Α Ευρώπη διακυβεύει τη δημιουργία συνθηκών ανάπτυξης και σταθεροποίησης της. H κατασκευή και η λειτουργία των αγωγών μεταφοράς ενέργειας που θα διασχίζουν τη Ν/Α Ευρώπη σχετίζονται με τις εξελίξεις στο Κόσοβο, στην ΠΓΔΜ, στη Βοσνία-Ερζεγοβίνη, στο Μαυροβούνιο και τη Σερβία. Ενδεχομένως, μάλιστα, και να επιβάλλουν ορισμένες από αυτές τις εξελίξεις. Επί πλέον, οι ενεργειακοί αγωγοί επηρεάζουν και τις διακρατικές σχέσεις στη Ν/Α Ευρώπη, αλλά και τις ελληνοτουρκικές σχέσεις. Η ελληνορωσική ενεργειακή συνεργασία, εφόσον τελικά πραγματοποιηθεί, μέλλει να έχει επιπτώσεις στις ελληνοαμερικανικές σχέσεις.

Η μέχρι τώρα διαδικασία της ευρωπαϊκής ενοποίησης, κυρίως μετά την ολέθρια επέκταση προς ανατολάς, με την «Ευρώπη των 25» και μετέπειτα των 27, έχει καταφέρει να παραγάγει μια Ε.Ε., η οποία μπορεί να παρομοιαστεί με ένα τεράστιο, αλλά ακυβέρνητο καράβι, το οποίο μάλιστα φαίνεται να έχει καταληφθεί από μια ομάδα χωρών πειρατών. Οι χώρες αυτές είναι η Τσεχία και η Πολωνία, καθώς και οι Δημοκρατίες της Βαλτικής, οι οποίες εξωθούν την Ευρώπη σε ανοιχτή και πολύ επικίνδυνη αντιπαράθεση με τη Ρωσία, υπονομεύοντας τη δυναμική μιας ευρωρωσικής προσέγγισης.

Ενώ έβαινε προς το τέλος της η προεδρία του Τζωρτζ Μπους του νεότερου, η συζήτηση που διεξάγεται στις ΗΠΑ, στο ανώτατο στρατιωτικό και πολιτικό επίπεδο, για την πορεία του πολέμου στο Ιράκ, αποκάλυπτε ότι αυτός μετατρέπεται σε στρατηγική ήττα της υπερδύναμης. Στη Σύνοδο του ΝΑΤΟ στο Βουκουρέστι, οι ΗΠΑ απέτυχαν και στις δύο επιδιώξεις τους αναφορικά με τη γεωστρατηγική αναδιοργάνωση της Βαλκανικής και Ανατολικής Ευρώπης: Tην ένταξη στο ΝΑΤΟ της Γεωργίας και της Ουκρανίας - που θα ολοκλήρωνε τον αμερικανικό κλοιό γύρω από τη Ρωσία - και την ένταξη της πΓΔΜ με μια ονομασία-πρόκληση, ώστε να διασφαλίσουν την ύπαρξη ενός ακόμα προτεκτοράτου τους στην Βαλκανική και να ταπεινώσουν την Ελλάδα. Γερμανία και Γαλλία απέρριψαν την είσοδο της Ουκρανίας και της Γεωργίας στο ΝΑΤΟ, δείχνοντας ότι δεν ήταν διατεθειμένες να σηματοδοτήσουν μια νέα ψυχροπολεμική φάση στις σχέσεις με τη Ρωσία. Ωστόσο, η Ευρώπη απαιτείται να κάνει ουσιαστικά βήματα στην πορεία αυτονόμησής της, στενά συνυφασμένης με την οικοδόμησή της ως αυτόνομης πολιτικής οντότητας.

Η αναγνώρισή του από την Ελλάδα ως ‘‘Μακεδονίας’’ θα συνιστούσε χαριστική προσφορά της αναμφισβήτητης ελληνικής μακεδονικής κληρονομιάς σε μη Ελληνες και απόλυτη παράδοση κυριαρχικών δικαιωμάτων της[5]. Πέραν του ότι μπορούν έτσι να ενισχυθούν η αλυτρωτική προπαγάνδα και δυνητικές εδαφικές διεκδικήσεις, υφίσταται και ζήτημα με ευρύτερη διάσταση αναφορικά με την οικουμενική εμβέλεια του ελληνισμού[6]. Αυτό θα είχε και μια γεωπολιτισμική συνέπεια που ίσως δεν είναι άμεσα αντιληπτή σε πολλούς. To εθνικώς ζητούμενο για την Ελλάδα είναι να καταρριφθεί η κρατική ιδεολογία των Σκοπίων περί διαμελισμένης ‘‘μακεδονικής πατρίδας’’. Η ρίζα του προβλήματος είναι η ονομασία. Τα άλλα (αλυτρωτική προπαγάνδα, χρήση συμβόλων κ. ά.) είναι δευτερογενή

Παρά την επίμονη απαίτηση της Ουάσιγκτον να ληφθεί απόφαση ένταξης των Σκοπίων στο ΝΑΤΟ, ο Κ. Καραμανλής - εκφράζοντας τη γνώμη της συντριπτικής πλειονότητας των Ελλήνων πολιτών και στηριζόμενος στην ομόθυμη στάση της πολύ μεγάλης πλειοψηφίας του πολιτικού κόσμου - έκανε πράξη την εξαγγελία ‘‘μη λύση, μη πρόσκληση’’. Στα Σκόπια, υπό τον οδυνηρό αιφνιδιασμό, παρά τις προκλητικές δηλώσεις που έκαναν εκπρόσωποι της πολιτικής ηγεσίας της χώρας, άρχισαν διεργασίες ώστε να υιοθετηθεί νέα τακτική στο θέμα. Tο ζητούμενο για την πολιτική ηγεσία των Σκοπίων ήταν πως οι πολίτες τους που είχαν διαπαιδαγωγηθεί με τα πιο ακραία σενάρια στο θέμα της ονομασίας μπορούσαν να αποδεχθούν μια λύση που θα ήταν προïόν αμοιβαίου συμβιβασμού με την Ελλάδα. Την ίδια στιγμή, η Αθήνα διατηρούσε χαμηλούς τόνους, προετοιμαζόμενη για ένα νέο γύρο διαπραγματεύσεων, κατά προτίμηση στο πλαίσιο του ΟΗΕ. Χαρακτηριστικό των πιέσεων που ασκούνταν από τις ΗΠΑ ώστε να λυθεί αμέσως το θέμα ήταν το γεγονός ότι η Βουλή των Σκοπίων, η οποία προκήρυξε πρόωρες εκλογές για την 1η Ιουνίου, αποφάσισε τις διαπραγματεύσεις στη δεδομένη συγκυρία να τις διεξαγάγει η υπηρεσιακή κυβέρνηση της χώρας.

Για το αν η πραγματοποίηση τoυ οράματος της Μεγάλης Αλβανίας γίνεται πλέον εφικτή εκφράζονται διιστάμενες απόψεις. Πάντως, η υπό την επιτήρηση των Δυτικών ανεξάρτητη ‘‘Κοσόβα’’ μπορεί να αποτελέσει πρότυπο για άλλες περιοχές με αποσχιστικές τάσεις και να ενισχύσει αντίστοιχες διεκδικήσεις. Εναντι της Ελλάδας, ηameria’’, ο οποίος αναπτύσσει τη δραστηριότητά του σε διάφορες περιοχές της Αλβανίας[7]. Στις 25 Ιουλίου 2000, η Επιτροπή Εξωτερικών Υποθέσεων της Αλβανικής Βουλής συζήτησε για πρώτη φορά τα αιτήματα της οργάνωσης ‘‘Τσαμουριά’’, θεωρώντας το εθνική υπόθεση για την Αλβανία. Οι διεκδικήσεις των Τσάμηδων από την Ελλάδα: α) Καταβολή αποζημιώσεων στους δικαιούχους Τσάμηδες για τη χρήση των περιουσιών τους από το 1946 μέχρι σήμερα. β) Να επιτραπεί να επιστρέψουν οι Τσάμηδες στην Ελλάδα και να ξαναποκτήσουν τις περιουσίες τους. γ) Να αναγνωρισθούν οι Τσάμηδες, αφού επιστρέψουν, ως εθνική μειονότητα. Σημειωτέον ότι η Ηπειρος είναι μια από τις φτωχότερες περιφέρειες της Ε.Ε. (βλ. σχετική έκθεση της Κομισιόν της 3/2/2000).Mπορεί βεβαίως να αντιτάξει κανείς ότι, ακόμα κι αν δημιουργηθεί μια Μεγάλη Αλβανία, θα υστερεί κατά πολύ από οικονομική, πολιτική και στρατιωτική άποψη της Ελλάδας. Eν πάση περιπτώσει, τι θα μπορούσε να αντισταθμίσει τον κίνδυνο του αλβανικού μεγαλοïδεατικού εθνικισμού; Η αναχαίτισή του περνάει από την ισχυροποίηση της εθνικής κοινότητας της Βορείου Ηπείρου και την ανάδειξη της αυτονομίας της. Αλβανία συντηρεί ποικιλότροπα, σε διάφορα επίπεδα και θέμα Τσάμηδων και Τσαμουριάς διεκδικώντας μεταξύ άλλων αποζημίωση των Τσάμηδων για τις περιουσίες που είχαν δημευτεί και επιστροφή τους στα εδάφη όπου κατοικούσαν. Το 1991 ιδρύθηκε ο ‘‘Πολιτικός Πατριωτικός Σύλλογος Ç

Kρίσιμα ερωτήματα: Αφενός, ποιός θέλει στις μέρες να ζεί ως μέλος μειονότητας στα Βαλκάνια; Αφετέρου, μπορεί ο καθένας να εγκαθιδρύει κατά το δοκούν το δικό του κράτος; Η αβεβαιότητα στην περιοχή έχει βαθιές ρίζες. Εφ’όσον παραμένουν ισχυροί οι παράγοντες (οικονομική/κοινωνική υπανάπτυξη, πολιτισμική πτώχευση και υποταγή στους εκτός περιοχής ισχυρούς, εξάρτηση από μεγάλα πολυεθνικά καπιταλιστικά συγκροτήματα, εκτεταμένη διαφθορά και εγκληματικότητα, σωβινιστικοί εθνικισμοί, πολύμορφες ταυτοτικές αυταπάτες και εξουσιοφρένεια των ελίτ της ευρύτερης περιοχής), που δημιουργούν ανασφάλεια και απελπισία στις εθνικές μειονότητες, η αβεβαιότητα δεν μπορεί να αρθεί με επεμβάσεις εξωβαλκανικών δυνάμεων. Εξ άλλου, μια από τις σοβαρότερες συνέπειες της όλης κατάστασης αποτελεί η διαιώνιση του πολιτικού κατατεμαχισμού των Βαλκανίων. Σε πείσμα ορισμένων ‘‘κοσμοπολίτικων’’ διεθνιστικών ιδεολογημάτων η συνύπαρξη στη Ν/Α Ευρώπη είναι δυνατή μόνο βασιζόμενη σε συνεργασία ανάμεσα σε εθνικά αυτόνομες περιοχές.

Η Τουρκία επωφελείται των νέων, μετά την διάλυση της Γιουγκοσλαβίας συνθηκών - δημιουργία κρατικών μορφωμάτων στα οποία το μουσουλμανικό στοιχείο είτε είναι πλειονότητα (Κοσσυφοπέδιο και, σε μικρότερο βαθμό, Αλβανία), είτε διαδραματίζει ισχυρό ρόλο (Βοσνία Ερζεγοβίνη) για να προωθήσει μια επάνοδο στην περιοχή, ανασυστήνοντας τους δεσμούς της με αυτήν. Στην προσπάθειά της αυτή μπορεί να στηριχθεί και στην ύπαρξη τουρκόφωνων και μουσουλμανικών μειονοτήτων στη Βουλγαρία[8], ΠΓΔΜ, Ελλάδα.

Χρειάζεται ιδιαίτερα προσεκτικός σχεδιασμός στην πολιτική της Ελλάδας έναντι της μειονότητας και λεπτοί χειρισμοί, προκειμένου να ανακοπεί η στρατηγική της Άγκυρας για αυτονόμηση της μειονότητας. Τα πρώτα κομμάτια του παζλ που επιχειρεί να συνθέσει στη Δυτική Θράκη η Τουρκία, έχουν αρχίσει να τοποθετούνται. Ένα εξ’ αυτών είναι η παρουσία της τουρκικής τράπεζας στην Κομοτηνή. Πρόκειται για υποκατάστημα της Ziraat Bankasi, μία από τις μεγαλύτερες τράπεζες της γειτονικής χώρας και αντίστοιχη της ελληνικής Αγροτικής Τράπεζας.

Η Αγκυρα επιδιώκει την στρατηγική περικύκλωση της Ελλάδας, από την Κύπρο μέχρι τα Βαλκάνια, ώστε να πετύχει την πλήρη υποταγή της στην υλοποίηση του νεοοθωμανικής έμπνευσης στρατηγικού σχεδιασμού της. Για να αντιμετωπίσει αυτές τις επιδιώξεις, η Ελλάδα οφείλει να προωθήσει μια καλά σχεδιασμένη συνεργασία ανάμεσα στους λαούς και στα κράτη της Ν/Α Ευρώπης, αυτοτελώς και στο πλαίσιο της Ε.Ε. Και, ως προς την ένταξη της Τουρκίας στην Ε.Ε. να συμβάλει αποφασιστικά στην απόρριψη, από τους Ευρωπαίους, αυτής της - υποστηριζόμενης από την Ουάσιγκτον - επιδίωξης της Αγκυρας.

[1] Βλ. Franz-Lothar Altmann, ‘‘The Energy Triangle: SoutheastEuropeBetweenthe EU and Russia: Normal Business and/or Geopolitics?’’, διάλεξη του καθηγητή στο Κοινωφελές Ιδρυμα Α. Ωνάσης, Aθήνα, 27.3.2008 (ο γράφων ήταν μεταξύ των ακροατών).

[2] Z. Brzezinski, Η Μεγάλη Σκακιέρα, Aθήνα: Λιβάνης-Νέα Σύνορα, 1997, σ. 63 κ.εξ. Βλ. και P. Behar, Une géopolitique pour l’Europe, Paris: Desjonquères, 1992, ιδιαίτερα σ. 159 κ.εξ.

[3] Paul Stuart, ‘‘The Trepca mining complex: HowKosovo’s spoils were distributed’’, 28.6.2002, http://www.wsws.org/articles/2002/jun2002/trep-j28.shtml. Νίκος Καραμπάσης, ‘‘Κόσοβο: To σύγχρονο ‘‘Ελ Ντοράντο’’’’, Αθηναïκή, 8.4.1999.

[4] Zbigniew Brzezinski, Η Μεγάλη Σκακιέρα, 1997, όπ. παρ., σ. 65, 67 και passim.

[5] «Η τυχόν απόδοση του ονόματος αυτού σε ένα ανεξάρτητο κράτος, χωρίς ειδικότερο προσδιορισμό που να αντανακλά σαφώς τις γεωγραφικές και ιστορικές αυτές πραγματικότητες, συνεπάγεται τον κίνδυνο να διεκδικήσει το συγκεκριμένο κράτος, και μάλιστα κατ' αποκλειστικότητα, τη χρήση του όρου ‘‘Μακεδονία’’ ή των παραγώγων του στην ιστορία, τον πολιτισμό, τις εκδηλώσεις της καθημερινής πολιτικής και κοινωνικής ζωής κλπ…». Δημόσια τοποθέτηση της Ακαδημίας Αθηνών για το Μακεδονικό ζήτημα, Δελτίο τύπου της Ακαδημίας Αθηνών 28.3.2008.

[6] Γιώργος Αλεξάνδρου, ‘‘Να μιλήσουμε επιτέλους ανοιχτά για Μακεδόνες και Σλαβομακεδόνες’’, ένθετο στο Τρίτο Μάτι, Τεύχος 157, Δεκέμβριος 2007, σ. 22.

[7] Ε. Μαντά, Οι μουσουλμάνοι Τσάμηδες της Ηπείρου (1923-2000), Θεσσαλονίκη: ΙΜΧΑ, 2004, σ. σ. 235 κ. εξ., 313 κ. εξ.

[8] Βλ. και Θ. Μπατρακούλης, ‘‘Η Βουλγαρία και οι μουσουλμάνοι της στα Βαλκάνια της Νέας Τάξης’’, Ρήξη, φύλλο 32, 5.4.2008, σ. 10