Γ. Κτιστάκης Δ.Ν., Δικηγόρος, ειδικός επιστήμονας της Νομικής Σχολής Κομοτηνής
Εισαγωγη
Η περιουσία των Τσάμηδων, κύρια αιτία ρήξης με τον χριστιανικό πληθυσμό στο μεσοπόλεμο
Τα περιουσιακά στοιχεία των Τσάμηδων αποτέλεσαν τον κύριο λόγο ρήξης με τον χριστιανικό πληθυσμό κατά τον μεσοπόλεμο. Οι ξένες επεμβάσεις (Αλβανίας και Ιταλίας) δεν ήταν ασήμαντες. Ωστόσο, το πιθανότερο είναι ότι δεν θα είχαν βρει έδαφος αν δεν υπόβοσκε η αγωνία των Τσάμηδων για την πράγματι σημαντική περιουσία τους.
Σε αυτό το συμπέρασμα συγκλίνουν τα ακόλουθα:
Όταν η Τσαμουριά [1] πέρασε στην Ελλάδα κατά τους Βαλκανικούς πολέμους, οι περισσότεροι Τσάμηδες επέλεξαν την ελληνική ιθαγένεια, σύμφωνα με το άρθρο 4 της Συνθήκης των Αθηνών του 1913. Κύρια εξήγηση της επιλογής της ελληνικής ιθαγένειας ήταν η διατήρηση των μεγάλων τσιφλικιών τους στην Ήπειρο [2].
Με την εφαρμογή του νόμου 2521/19203, ξέσπασε δυσφορία ανάμεσα στους Τσάμηδες γιατί πολλοί από αυτούς ήταν ιδιοκτήτες γης, ζούσαν αποκλειστικά σχεδόν από το γεώμορο και θεώρησαν τις αποζημιώσεις, που τους επιδικάστηκαν για τη σύμφωνα με τις διατάξεις του νόμου παραχώρηση της σοδειάς στους κολλήγους, ανεπαρκείς [4].
Ανησυχία στην περιοχή προκάλεσε και το από 22 Νοεμβρίου 1922 νομοθετικό διάταγμα "Περί επιτάξεως ακινήτων δι' εγκατάστασιν προσφύγων και απαλλοτριώσεως οικοπέδων δι' ανέργεσιν προσφυγικών συνοικισμών"[5], αν και η εφαρμογή του φέρεται να έγινε στην Τσαμουριά με "πνεύμα επιείκειας"[6].
Η πιεστική ανάγκη αποκατάστασης των προσφύγων από την Μ. Ασία οδήγησε λίγο αργότερα στην δέσμευση ή και στην απαλλοτρίωση, μεταξύ άλλων, και κτημάτων των Τσάμηδων[7]. Μάλιστα, με απόφαση του Ν. Πλαστήρα επετράπη η κατάληψη των ακινήτων εν γένει και προ της καταβολής αποζημίωσης. Σε διπλωματικό επίπεδο, αυτό προκάλεσε συνεχείς αλβανικές κατηγορίες σε βάρος της Ελλάδας στην Κοινωνία των Εθνών [8]. Σε διμερές επίπεδο, η αλβανική κυβέρνηση πίεσε για την ειδική ρύθμιση, μέσω συμφωνίας, των αποζημιώσεων των περιουσιακών στοιχείων των μουσουλμάνων "αλβανικής φυλής ή υπηκοότητας" [9]. Σε τοπικό επίπεδο, οι σχέσεις Τσάμηδων (μουσουλμάνων) και χριστιανών (προσφύγων και μη) εντάθηκαν κατακόρυφα. Χαρακτηριστικά αναφέρεται ότι τον Φεβρουάριο του 1925 εγκαταστάθηκαν 18.000 πρόσφυγες από την Μ. Ασία στα χωριά των μουσουλμάνων που θεωρήθηκαν ανταλλάξιμοι και ετοιμάστηκαν να φύγουν για Τουρκία. Όμως, η ανταλλαγή ματαιώθηκε (μεσολάβησε ξαφνική απόφαση του στρατηγού Πάγκαλου της 23ης Ιανουαρίου 1926) και οι Τσάμηδες επέστρεψαν στα σπίτια τους και στα χωράφια τους στα οποία είχαν ήδη εγκατασταθεί οι χριστιανοί πρόσφυγες. Η τριβή μεταξύ των δύο ομάδων πληθυσμού μετριάστηκε μόνο μετά την άνοιξη του 1926 όταν σταδιακά οι πρόσφυγες μετακινήθηκαν προς τη Θεσσαλία [10].
Ο αγροτικός νόμος του 1926 με τα άρθρα 3 και 5 διαφοροποίησε τις περιοχές Θεσσαλίας, Άρτας, Ηπείρου, Μακεδονίας και Θράκης. Σ' αυτές τις περιπτώσεις επέτρεπε την απαλλοτρίωση και στα κάτω των 30 εκταρίων κτήματα. Ο λόγος ήταν ότι σε αυτές τις περιοχές εγκαταστάθηκαν πρόσφυγες. Έτσι, όμως, πλήττονταν οι μικροϊδιοκτήτες Τσάμηδες [11].
Το 1926 υπογράφηκαν από τον στρατηγό Πάγκαλο τέσσερις διμερείς συμβάσεις με την Αλβανία [12]. Λίγο μετά την ανατροπή του (πάντοτε το 1926), εισήχθησαν στην Βουλή για κύρωση. Η μία από αυτές ("Περί εγκαταστάσεως και προξενικής υπηρεσίας") αποσύρθηκε τελευταία στιγμή από την συζήτηση στην κοινοβουλευτική επιτροπή γιατί στο άρθρο 3 όριζε ότι οι Αλβανοί υπήκοοι, κτήματα των οποίων στην Ελλάδα έχουν απαλλοτριωθεί, δικαιούνταν αποζημίωση μεγαλύτερη από εκείνη που προβλεπόταν βάσει της αγροτικής νομοθεσίας.
Η κυβέρνηση Βενιζέλου, επιθυμώντας την ηρεμία στον πληθυσμό της Τσαμουριάς, ψήφισε το 1930 και το 1931 ειδικούς νόμους για την "εύλογη" (ευνοϊκή) αποζημίωση των Τσάμηδων και την ταχύτερη διευθέτηση των περιουσιακών εκκρεμοτήτων [13].
Αντιθέτως, η δικτατορία του Μεταξά υιοθέτησε το 1937 νόμο για την αναγκαστική απαλλοτρίωση των υπολειπόμενων αλβανικών περιουσιών στο όνομα του αναδασμού της γης. Η καταβολή των σχετικών αποζημιώσεων καθυστέρησε υπερβολικά.
Οι προηγούμενες επεμβάσεις στα περιουσιακά στοιχεία των Τσάμηδων οδήγησαν στον προοδευτικό εκτοπισμό τους από γη και σπίτια με αποτέλεσμα, αφενός τα τοπικά μίση14, αφετέρου την αναζήτηση ξένου προστάτη στην υπό Ιταλική κατοχή (1939) "Μεγάλη Αλβανία" [15]. Ήδη, πριν τον Οκτώβριο του 1940 χίλιοι πεντακόσιοι Τσάμηδες είχαν εκτοπισθεί στην Χίο, στην Κρήτη και σε άλλες απόμακρες περιοχές της χώρας [16]. Η ρήξη με το κεντρικό ελληνικό κράτος συντελέστηκε ουσιαστικά πριν τον πόλεμο εξαιτίας των περιουσιακών στοιχείων των Τσάμηδων [17].(συνεχιζει... )
Τα περιουσιακά στοιχεία των Τσάμηδων αποτέλεσαν τον κύριο λόγο ρήξης με τον χριστιανικό πληθυσμό κατά τον μεσοπόλεμο. Οι ξένες επεμβάσεις (Αλβανίας και Ιταλίας) δεν ήταν ασήμαντες. Ωστόσο, το πιθανότερο είναι ότι δεν θα είχαν βρει έδαφος αν δεν υπόβοσκε η αγωνία των Τσάμηδων για την πράγματι σημαντική περιουσία τους.
Σε αυτό το συμπέρασμα συγκλίνουν τα ακόλουθα:
Όταν η Τσαμουριά [1] πέρασε στην Ελλάδα κατά τους Βαλκανικούς πολέμους, οι περισσότεροι Τσάμηδες επέλεξαν την ελληνική ιθαγένεια, σύμφωνα με το άρθρο 4 της Συνθήκης των Αθηνών του 1913. Κύρια εξήγηση της επιλογής της ελληνικής ιθαγένειας ήταν η διατήρηση των μεγάλων τσιφλικιών τους στην Ήπειρο [2].
Με την εφαρμογή του νόμου 2521/19203, ξέσπασε δυσφορία ανάμεσα στους Τσάμηδες γιατί πολλοί από αυτούς ήταν ιδιοκτήτες γης, ζούσαν αποκλειστικά σχεδόν από το γεώμορο και θεώρησαν τις αποζημιώσεις, που τους επιδικάστηκαν για τη σύμφωνα με τις διατάξεις του νόμου παραχώρηση της σοδειάς στους κολλήγους, ανεπαρκείς [4].
Ανησυχία στην περιοχή προκάλεσε και το από 22 Νοεμβρίου 1922 νομοθετικό διάταγμα "Περί επιτάξεως ακινήτων δι' εγκατάστασιν προσφύγων και απαλλοτριώσεως οικοπέδων δι' ανέργεσιν προσφυγικών συνοικισμών"[5], αν και η εφαρμογή του φέρεται να έγινε στην Τσαμουριά με "πνεύμα επιείκειας"[6].
Η πιεστική ανάγκη αποκατάστασης των προσφύγων από την Μ. Ασία οδήγησε λίγο αργότερα στην δέσμευση ή και στην απαλλοτρίωση, μεταξύ άλλων, και κτημάτων των Τσάμηδων[7]. Μάλιστα, με απόφαση του Ν. Πλαστήρα επετράπη η κατάληψη των ακινήτων εν γένει και προ της καταβολής αποζημίωσης. Σε διπλωματικό επίπεδο, αυτό προκάλεσε συνεχείς αλβανικές κατηγορίες σε βάρος της Ελλάδας στην Κοινωνία των Εθνών [8]. Σε διμερές επίπεδο, η αλβανική κυβέρνηση πίεσε για την ειδική ρύθμιση, μέσω συμφωνίας, των αποζημιώσεων των περιουσιακών στοιχείων των μουσουλμάνων "αλβανικής φυλής ή υπηκοότητας" [9]. Σε τοπικό επίπεδο, οι σχέσεις Τσάμηδων (μουσουλμάνων) και χριστιανών (προσφύγων και μη) εντάθηκαν κατακόρυφα. Χαρακτηριστικά αναφέρεται ότι τον Φεβρουάριο του 1925 εγκαταστάθηκαν 18.000 πρόσφυγες από την Μ. Ασία στα χωριά των μουσουλμάνων που θεωρήθηκαν ανταλλάξιμοι και ετοιμάστηκαν να φύγουν για Τουρκία. Όμως, η ανταλλαγή ματαιώθηκε (μεσολάβησε ξαφνική απόφαση του στρατηγού Πάγκαλου της 23ης Ιανουαρίου 1926) και οι Τσάμηδες επέστρεψαν στα σπίτια τους και στα χωράφια τους στα οποία είχαν ήδη εγκατασταθεί οι χριστιανοί πρόσφυγες. Η τριβή μεταξύ των δύο ομάδων πληθυσμού μετριάστηκε μόνο μετά την άνοιξη του 1926 όταν σταδιακά οι πρόσφυγες μετακινήθηκαν προς τη Θεσσαλία [10].
Ο αγροτικός νόμος του 1926 με τα άρθρα 3 και 5 διαφοροποίησε τις περιοχές Θεσσαλίας, Άρτας, Ηπείρου, Μακεδονίας και Θράκης. Σ' αυτές τις περιπτώσεις επέτρεπε την απαλλοτρίωση και στα κάτω των 30 εκταρίων κτήματα. Ο λόγος ήταν ότι σε αυτές τις περιοχές εγκαταστάθηκαν πρόσφυγες. Έτσι, όμως, πλήττονταν οι μικροϊδιοκτήτες Τσάμηδες [11].
Το 1926 υπογράφηκαν από τον στρατηγό Πάγκαλο τέσσερις διμερείς συμβάσεις με την Αλβανία [12]. Λίγο μετά την ανατροπή του (πάντοτε το 1926), εισήχθησαν στην Βουλή για κύρωση. Η μία από αυτές ("Περί εγκαταστάσεως και προξενικής υπηρεσίας") αποσύρθηκε τελευταία στιγμή από την συζήτηση στην κοινοβουλευτική επιτροπή γιατί στο άρθρο 3 όριζε ότι οι Αλβανοί υπήκοοι, κτήματα των οποίων στην Ελλάδα έχουν απαλλοτριωθεί, δικαιούνταν αποζημίωση μεγαλύτερη από εκείνη που προβλεπόταν βάσει της αγροτικής νομοθεσίας.
Η κυβέρνηση Βενιζέλου, επιθυμώντας την ηρεμία στον πληθυσμό της Τσαμουριάς, ψήφισε το 1930 και το 1931 ειδικούς νόμους για την "εύλογη" (ευνοϊκή) αποζημίωση των Τσάμηδων και την ταχύτερη διευθέτηση των περιουσιακών εκκρεμοτήτων [13].
Αντιθέτως, η δικτατορία του Μεταξά υιοθέτησε το 1937 νόμο για την αναγκαστική απαλλοτρίωση των υπολειπόμενων αλβανικών περιουσιών στο όνομα του αναδασμού της γης. Η καταβολή των σχετικών αποζημιώσεων καθυστέρησε υπερβολικά.
Οι προηγούμενες επεμβάσεις στα περιουσιακά στοιχεία των Τσάμηδων οδήγησαν στον προοδευτικό εκτοπισμό τους από γη και σπίτια με αποτέλεσμα, αφενός τα τοπικά μίση14, αφετέρου την αναζήτηση ξένου προστάτη στην υπό Ιταλική κατοχή (1939) "Μεγάλη Αλβανία" [15]. Ήδη, πριν τον Οκτώβριο του 1940 χίλιοι πεντακόσιοι Τσάμηδες είχαν εκτοπισθεί στην Χίο, στην Κρήτη και σε άλλες απόμακρες περιοχές της χώρας [16]. Η ρήξη με το κεντρικό ελληνικό κράτος συντελέστηκε ουσιαστικά πριν τον πόλεμο εξαιτίας των περιουσιακών στοιχείων των Τσάμηδων [17].(συνεχιζει... )
1
"Τσαμουριά" ονομαζόταν η περιοχή κατά τη Τουρκοκρατία. Σύμφωνα με έναν
συγγραφέα, η ονομασία δεν είναι ούτε αλβανική ούτε τουρκική. Αποτελεί
παραφθορά του Θυαμουριά (μεσαιωνικό όνομα της Θεσπρωτίας) από τον τοπικό
ποταμό που στην αρχαιότητα λεγόταν Θύαμις και σήμερα Καλαμάς. Βλ. Α.
Παπαδόπουλου, Άπειρος Χώρα, εκδόσεις Λιβάνη, Αθήνα 1992.
2 Β. Κραψίτη, Η ιστορική αλήθεια για τους μουσουλμάνους Τσάμηδες, Αθήνα, 1992, σελ. 54.
3 Ν. 2521/1920 "περί παραχωρήσεως της εσοδείας των κολληγικώς καλλιεργουμένων γαιών και συμπληρώσεως της αγροτικής νομοθεσίας", Εφημερίς της Κυβερνήσεως του Βασιλείου της Ελλάδος, τεύχος πρώτο, 3.10.1920, αρ. 227, σελ. 2222.
4 Σημείωμα του επιθεωρητή αγροτικής αποκατάστασης προσφύγων με τίτλο "Περί θρησκευτικών μειονοτήτων της Τσαμουριάς" [Γιάννενα, 4.9.1923], συνημμένο σε έγγραφο του Υπουργείου Γεωργίας προς το Υπουργείο Εξωτερικών (Ι.Α.Υ.Ε. 1926, Γ/68/Χ).
Εφεξής, όπου αναφέρεται ως πηγή το Ιστορικό Αρχείο του Υπουργείου Εξωτερικών (Ι.Α.Υ.Ε.), λαμβάνεται υπόψη ότι δεν κατέστη δυνατή η άμεση πρόσβαση στο συγκεκριμένο αρχείο αλλά πρόκειται για έμμεση πηγή: όλες οι σχετικές αναφορές αντλούνται από το έργο του Δ. Μιχαλόπουλου, Τσάμηδες, εκδόσεις Αρσενίδη, Αθήνα, 1993.
5 Εφημερίς της Κυβερνήσεως του Βασιλείου της Ελλάδος, τεύχος πρώτο, 23.11.1922, αρ. 243, σελ. 1459.
6 Έκθεση της 2ας Μαρτίου 1923 του Γενικού Διοικητή Ηπείρου προς το Υπουργείο Εξωτερικών (Ι.Α.Υ.Ε. 1923, Α/5[3]).2 Β. Κραψίτη, Η ιστορική αλήθεια για τους μουσουλμάνους Τσάμηδες, Αθήνα, 1992, σελ. 54.
3 Ν. 2521/1920 "περί παραχωρήσεως της εσοδείας των κολληγικώς καλλιεργουμένων γαιών και συμπληρώσεως της αγροτικής νομοθεσίας", Εφημερίς της Κυβερνήσεως του Βασιλείου της Ελλάδος, τεύχος πρώτο, 3.10.1920, αρ. 227, σελ. 2222.
4 Σημείωμα του επιθεωρητή αγροτικής αποκατάστασης προσφύγων με τίτλο "Περί θρησκευτικών μειονοτήτων της Τσαμουριάς" [Γιάννενα, 4.9.1923], συνημμένο σε έγγραφο του Υπουργείου Γεωργίας προς το Υπουργείο Εξωτερικών (Ι.Α.Υ.Ε. 1926, Γ/68/Χ).
Εφεξής, όπου αναφέρεται ως πηγή το Ιστορικό Αρχείο του Υπουργείου Εξωτερικών (Ι.Α.Υ.Ε.), λαμβάνεται υπόψη ότι δεν κατέστη δυνατή η άμεση πρόσβαση στο συγκεκριμένο αρχείο αλλά πρόκειται για έμμεση πηγή: όλες οι σχετικές αναφορές αντλούνται από το έργο του Δ. Μιχαλόπουλου, Τσάμηδες, εκδόσεις Αρσενίδη, Αθήνα, 1993.
5 Εφημερίς της Κυβερνήσεως του Βασιλείου της Ελλάδος, τεύχος πρώτο, 23.11.1922, αρ. 243, σελ. 1459.
7 Βλ. κατωτέρω 1.4.1.1.1.
8 Βλ. κατωτέρω 1.4.1.2. και 1.5.1.2.
9 Βλ. κατωτέρω 1.5.1.1.
10 Έκθεση του Γ.Δ. Ηπείρου προς το Υπ.Εξ. στις 30.9.1927, Ι.Α.Υ.Ε. Βλ. Λ. Διβάνη, Ελλάδα και μειονότητες, Νεφέλη, Αθήνα, 1995, σελ. 233-238.
11 Σε έκθεση του Κ. Μητρομελέτη, Γενικού Επιθεωρητή του Υπουργείου Γεωργίας για τα απαλλοτριωθέντα κτήματα των Τσάμηδων, κρίνει την απαλλοτρίωση ως "αμελέτητον, παράνομον και αντισυνταγματική, διότι πρόκειται περί πυκνοκαλλιεργημένων μικροϊδιοκτησιών" (Ι.Α.Υ.Ε. 1935, Α/4/9/2.).
12 Βλ. κατωτέρω 1.5.1.1.
13 Βλ. κατωτέρω 1.4.1.1.2. και 1.4.1.1.3.
14 Τον Σεπτέμβριο του 1936 έλληνες κάτοικοι της Τσαμουριάς ανέφεραν στον Διευθυντή Κρατικής Αμύνης ότι φοβούνται ότι οι μουσουλμάνοι συντοπίτες τους "θέλουσιν στραφή καθ' ημών όντων αόπλων, διότι ούτοι κατέχουσιν άπαντες όπλα" και ζητούσαν από το "νέον ορθοποδίζον κράτος" να στείλει τμήμα στρατού για την προστασία τους (Ι.Α.Υ.Ε. 1936, Α/4/9α,β, α.π. 18452). Βλ. Λ. Διβάνη, ό.π., σελ. 255.
15 Ήδη, τον Απρίλιο του 1936 ο νέος Γενικός Διοικητής Ηπείρου ζητά από το Υπουργείο Εξωτερικών την ανάκληση προηγούμενης διαταγής του που απαγόρευε τη λήψη οποιουδήποτε πιεστικού μέτρου κατά των Τσάμηδων, γιατί διέβλεπε τον κίνδυνο να εξεγερθούν (Ι.Α.Υ.Ε. 1935, Α/4/9/1, α.π. 7809). Την ίδια εποχή ο Έπαρχος Παραμυθίας ζήτησε να σταλούν μυστικοί πράκτορες στα Τσαμοχώρια γιατί υπήρχαν φήμες για εξέγερση (Ι.Α.Υ.Ε. 1935, Α/4/9/1). Βλ. Λ. Διβάνη, ό.π., σελ. 255.
16 Γ. Μαργαρίτης, "Η σκοτεινή πλευρά των εθνικών θριάμβων", Ο Πολίτης, τ.117, 1992, σελ. 45.
17 Ε. Μαντά, Οι μουσουλμάνοι Τσάμηδες της Ηπείρου (1923-2000), ΙΜΧΑ, Θεσσαλονίκη, 2004, σελ. 47 κ.επ.. Γ. Μαργαρίτης, Ανεπιθύμητοι συμπατριώτες, Βιβλιόραμα, Αθήνα, 2005, σελ. 133-215, ιδίως, σελ. 140-145.
No comments:
Post a Comment