Shqiptaret e shkolluar te para luftes e dinin me mire se ata te sotmit se deri ku
shtrihen enklavat greke
"
Në Kohën e Hekurit, shkaktohet gjatë eksistencës së saj dasija kulturore e Shqipnís.
Kurse në Shqipnin e Veriut zhvillohen të dy epokat e Kohës së Hekurit
(Hallstatt e La Tene), merr Shqipnija e Mesme, ajo e Jugut e Maqedhonija krejt
nji zhvillim tjetër (me përjashtimin e enklavave greke: Lissos, Epidamnos,
Orikum, Chimara, Panormus, Aulon, Onchesmus, Buthroton, Phoenica, Amantia,
Byllis, Apollonia).
Nga:
MOIKOM ZEQO
Duke shfletuar një koleksion të gazetës "Illyria" të vitit 1935, pashë një shkrim profesional për arkeologjinë, botuar në datën 31 dhetuer 1935 dhe me vijim në datën 4 kallnuer 1936 të një njeriu që nënshkruan Dr. Shyqri Demiri. Titulli
i shkrimit është "Arkeologjia dhe autoktoniteti Ilyro-shqiptarëve".
Kam mbetur i befasuar kur e lexova, duke kuptuar se kisha të bëja me tekstin e
një dijetari shqiptar i cili kishte fituar gradën shkencore Doktor në
arkeologji.
Ja teksti i plotë i këtij shkrimi të rrallë:
Shyqri Demiri
ARKEOLOGIJA DHE AUTOKTONITETI I
ILYRO-SHQIPTARVET
Gjurmimet arkeologjike në Shqipni gjinden ende në
fillim. Okupacjonet e hueja pak a shum shkaktojshin nji pengim të ktyne
gjurmimeve të dobishme për zhvillimin kulturuer të vendit t'onë, ku kanë lulzue
qytetnime të ndryshme. Sot dy misjone arkeologjike, njani i kryesuem prej z.
Leon Rey edhe tjetri prej z. L. M. Ugolini gjer më sot kanë bâm zbulime me
rândësi të madhe t'epokave greke e romane. Mjerisht fushata e veprimevet të
tyne âsht kufizue në Butrinto e n'Apolloni, dy vende klasike, kur se kërkimet
në Shqipni të Veriut qi âsht tokë prehistorike e protohistorike, kanë mbetun
djerr.
Nga shkencat arkeologjike, dega
prehistorike-protohistorike, në kta vitët e fundit kanë marrë nji zhvillim të
math. Rândësija mâ e madhe i âsht dhânë në Gjermani, ku janë tue u krijue
kathedra njana pas tjetrës nëpër universitetet e ndryshme.
Kjo degë ka mâ shum rândësi për Shqipnín se sa
për vende të tjera, sepse epoka prehistorike-protohistorike âsht arkeologji
ilyrike e duhet të konsiderohet si nji shkencë kombtare dhe e domosdoshme për
me ndriçue të kaluemit t'onë.
Asht e dijtun se kjo shkon krah për krah me kulturën
klasike, mbasi në Shqipní përputhen të dy qytetnimet edhe në vorret e Ilyrvet
gjindet importi grek direkt ase imitacioni i formavet.
Zbulime paleolithike mungojnë, po gjurma
kulturore dalin piksëpari në fazën e fundshme neolithike.
Konstatohen katër klasë të gjuetunash, ndër të
cilat âsht edhe nji thikë obsidiani qi u'gjet në Butrinto e me qênë se ky farë
guri në Shqipní nuk gjindet po në ishullin e Melos, duken kjartas relacjonet qi
kanë pasun banorët e këtushëm me vendet e largta të Mesdheut, qysh në kohët mâ
të para (2500 p. Kr.). Në pikpamje ethnologjike kemi të bâjmë ktu me nji
popullsi paraindoeuropiane, si duket me Pelasgët.
Në ktêkohë fillon invazjoni i indogjerman qi
ishte nji popull i math, i ndamun në shum fise e djalekte. Mâ të përmendun nga
kto fise ishin Grekët, Thrako-Ilyrët e Italikët.
Të parët qi u-shpërngulën nga Europa Qëndrore në
Balkan ishin Grekët e mbas ktyne Italikët të cilët kapërcyen Adriatikun e
u-hodhen n'Itali. Vendin e ktyne e zunë pastaj Thrakët e kta të shtrënguemun
prej fisit mâ t'afërm të tyne, Ilyrvet, u shtýn prej Shqipnís së Mesme në
pjesën lindore të Balkanit.
Me gjíth që Thrakët edhe Ilyrët ishin fqinjë me
vendet ku dominonte qytetnimi mediterran linduer, nuk hýn në ket qytetnim
përpara pushtimit roman.
Nga ky shkak, jeta kulturore e viseve dinarike,
Bosnje, Herzegovinë, Mal i Zi e Shqipni ndahet në dy periudha të ndryshme:
Kultura parahistorike (koha e hekurit me disa parafaza) edhe pjesmarrja në
jetën provinciale, të perandoris romane.
Materiali i broncit i dalun deri sot nga nëntoka
shqiptare, përmban: supata, supata dubel, supata me çekiç, etj., edhe koha që
janë përdorun kto zgjatet nga 2200-1200 p. Kr. Arkeologu rumun Radu Vulpe
në nji konferencë që mbajti në kongres të arkeologvet për prehistorín në London
më 1932, pretendoi se supatat e gjetuna në Shqipní, po nuk qenë t'importueme,
së pakti janë t'influencueme prej formave të supatavet që janë gjetun në
Palestinë. Mirpo diferencat qi kanë kto me ato të Shqipnís janë shum të mdhaja,
kurse afërsija ndërmjet tyne âsht aq e vogël saqi hypotheza e Vulpes
konsiderohet si nji produkt fantazije.
Mbas ksaj faze hýjmë në Kohën e Hekurit. Mjerisht
reliktet arkeologjike të daluna deri tash në dritë janë tepër të pakta, kurse
ato duhesh t'ishin shum mâ të mdhaja se gërmimet që janë bâmun p.sh. mbrenda në
nji gjymës shekulli në Bosne, ku zbulimet e vorrevet të vjetra t'Ilyrvet kanë
pasun përfundime kolosale.
Historija na mëson se në viset e brekdetit
linduer t'Adriatikut juguer ka qânë kulmi kulturuer ilyrik, e passi shteti i
parë ilyrik u-themelue ktu, triumfin mâ të math kanë me e pasun ata brenda njij
kohe shum mâ të shkurtën ktu.
Në Kohën e Hekurit, shkaktohet gjatë eksistencës
së saj dasija kulturore e Shqipnís. Kurse në Shqipnin e Veriut zhvillohen të dy
epokat e Kohës së Hekurit (Hallstatt e La Tene), merr Shqipnija e Mesme, ajo e
Jugut e Maqedhonija krejt nji zhvillim tjetër (me përjashtimin e enklavave
greke: Lissos, Epidamnos, Orikum, Chimara, Panormus, Aulon, Onchesmus,
Buthroton, Phoenica, Amantia, Byllis, Apollonia).
Ndër këto vise konstatohet nji përiudhë e parë e
Kohës së Hekurit me karakter nordik edhe nji kohë e vonshme, ku dominon
influenca e madhe greke. Nekropolet e pasuna të Trebenishtës afër Strugës janë
shëmblla mâ e mira.
Me kolonizacjonin grek në fundin e shekullit VII
fillon epoka protohistorike e Shqipnís, ajo epokë e cila dëften se Ilyrët
bashkë me kta edhe Thrakët, Gjermanët etj. gjinden akoma pak a shum n'epokën
prehistorike, mirpo situata e ktyne kulturore âsht ndriçue prej nji populli fqi
mâ të përparuem në pikpamje literare, mbasi kta, në kontakt me qytetnimin e
naltë t'Orientit, kishin pasun nji zhvillim të posaçëm e shum mâ të shpejtë.
Inventari i formave mâ të shumta t'epokës së broncit hýn n'epokën
hallstattiene.
Mâ fort konservative âsht typologija e objekteve
që përdoreshin për zbukurim, si spiralet, pllakat, rrethet, ornamentika,
gjylpanat dubel, qeramika edhe typi i vorreve tumulus ose vorre rrafsh.
E gjithë kjo zgjatje e ktyne formave prej kohës
së broncit deri n'atâ të hekurit i rrëxon pretendimet e bâmuna prej arkeologut
inglis Stanley Casson në librin e vet "Macedonia Thrace and Illyria -
Oxford 1926" i cili e lên të ngjajë imigracionin e Ilyrvet në shek. VII e
VIII. Kongruenca e sipërpërmendun nuk lejon ndonji ndrrim popullsije në ket
kohë. Vendet ku janë zbulue deri sot vjetërsinat e Kohës së Hekurit në Shqipni
janë: Laçi, Ungrej, Dushmani, Maladzi. Ungrej ka nji synkronologji me
Trebenishtën d.m.th. fundin e shek. VI p. Kr.
Nekropolet mâ të fundshme t'Ilyrvet të kohës
parakrishtênë - jo klasike konstatohen në kufinin e Shqipnís në Medun të
Malit-Zi. Në kto vorre të shek. III p. Kr. shifet kjartas fillimi i
penetracjonit të kulturës romane. Prej Meduni humbin zbulimet, dhe deri në
Koman 600 mbas Kr. konstatohet në pikpamje arkeologjike nji vacuum.
Rráll ka eksistue ndonji problemë mysterioze qi
t'i két okupue arkeologët kaq shum sa ajo e Komanit. Zgidhja e saj aq e
vështirë shkaktoi nji polemikë të rrepët ndërmjet qëndrave kulturore të
Kontinentit Paris, Berlin, Ëien, Romë.
Dy pyetje kryesore pritshin përgjigjen. Kush janë
ata të vorruemit e kúr janë vorruem. Randësija qi ka Komani shifet prej
bibliografís përkatse të posht-shënueme: A. Degrand. "Souvenirs de la Haute-Albanie," Paris;
Th. Ippen: "Ëissenschaftliche Mitteilungen aus Bosnien und
Herzegovina" vol VIII e IX ; Baron Nopsca "Ëiss. Mitt. Bos.
Herzeg." vol. XI e XII; S. Reinach: "L' Anthropologie," Paris
1901; P. Traeger; "Zeitschrift fur Ethnologie" vol. XXXXII, XXXIII, XXXIV Berlin; L. Ugolini
"Albania Antica" vol. I. Roma 1927; L. Ugolini L"Antica
Albania" Roma 1929; L. Rey "Albania Nr. 3." Paris 1928.
Prej
materialit të Komanit, nji pjesë e vogël gjindet në museum kombëtar në Tiranë,
nji pjesë tjetër në kolekcjonin e Etënve Jezuitë e Franciskanë në Shkodër,
kurse pjesa tjetër gjindet në Paris, Berlin e Ëien mâ tepër në kolekcione
private.
Në
buzën e majtë të Drinit, në Veri-prendim të Pukës bie katundi Koman me
nekropolin Kalaja e Dalmacjes.
Emni kala
ktu nuk justifikohet aspak, mbassi nuk ka as gjurma as shënja muresh. Nenprefektura
e Pukës hýn në zonën e koncesjonit të misjonit arkeologjik francez. Vorret janë
si arka guri të formueme prej rrasash e gjinden në to nji ase mâ shum të
vorruem. Deri sot nekropole të tjera, përveç atij të Komanit, nuk janë gjetë.
Janë
zbulue disa vorre afër Krujës e disa të gjetuna sporadike janë bâmë prej
Shkodre deri në Durrës. Mbassi të gjitha kto të gjetuna kanë afërsí me
nekropolin e math të Komanit atëherë formon ky nji qark kulturuer. Qarku
kulturuer i Komanit ka zgjatun prej 600-800 mbas Krishtit d.m. th dy shekuj me
rradhë âsht përdorun nekropoli i Komanit prej shum breznivet.
Nji
sipërparmje e bâme në materialin e zbuluem mjafton të na bâjë të kuptojmë se Komani
ka afërsí të madhe me dy nekropole të tjera: Keszthely t'Ungarís e Kettlach
t'Austrís. Të dy kto nekropole lozin nji rrol të math në kulturën e kohës së
trazimeve të popujvet. Të vorruemit në Keszthely janë Avarët, kurse ata në
Kettlach janë Slavët.
Kulmi
kulturuer i a mrrinë Keszthely përpara, kurse Kettlach vjen mbas Komanit. Afrimi
i Komanit me Kettlach po i shtynë disa arkeologë slavë të reklamojnë Komanin
për vehte. Për arsyena qi po kallzojmë mâ poshtë, theksimi i slavitetit âsht pa
vend dhe ilyriciteti formon karakterin e vorreve të Komanit. Analyzimi i
materialit na ep ket përfundim:
1)
Pjesa ilyrike para-romane 2) pjesa romane provinçiale 3) influenca e madhe
avare 4) influenca byzantine.
Nëpër
vorret e Slavëvet, material pararoman deri sot nuk âsht gjetun. Përveç ksaj,
Slavët kur u dërdhen nëpër Ballkan në fillim të shekullit VI mbas Kr. e kishin
zakon që i digjshnin të vdekunit e vet e për ktê arsye nekropole slave kaq të
hershme si ai i Komanit nuk eksistojnë. Vorret e para të Slavëve fillojnë në
shekullin IX.
Elementi
mâ karakteristik i pjesës romane provinciale âsht fibula me kâmbën e
shpërdredhun.
Forma
mâ e afërme e ksaj fibule si në pikpamje typologjike ashtu edhe kronologjike
u-gjet në Debelo Brdo të Sarajevës (400 mbas Kr.)
Pjesën
mâ të konsiderueshme t'inventarit të nekropolit të Komanit e influencojnë
Avarët. Qëndrimi ase influenca e ktyne në Shqipni kuptohet mâ mirë prej
thesarit që u'gjet në katundin Vrap të Peqinit, pjesa mâ e madhe e të cilit
u-zhduk e vetëm nji pjesë e vogël u-ba objekt i nji botimi nga ana e profesorit
Josef Strzygourski të Ëien-ës me titullin "Altai, Iran und
Volkericanderungszeit" Ëien 1917.
PREJ
AVARVET U HUAJTEN SI PROVINCIALËT ASHTU EDHE SLAVËT.
Elementet
mâ karakteristike t'influencës avare janë vathët e veshit e të tamlavet të krés
të quejtun ashtu, mbasi u-gjetën në vendin e tamlavet të të vdekunvet lidhun me
nji lidhje rreth krés. Kto lloj vathësh gjinden me shumicë si në Koman ashtu
edhe në nekropole të tjera të Balkanit. Me gjith influencat e pushtimevet të
hueja ky popull konservativ mujti me i bâ báll rrezikut të çkombsimit që i
vinte nga ana romane e slave.
Ruejtja
e traditavet âsht aq e madhe, sa që Baron Nopsca konstaton pothue identitet në
format e kostumevet të gravet t'epokës kulturore të Mykenës me kostumet e
sotshme të Malsís së Shkodrës. Rezultati i hetimevet arkeologjike rrëzon
hypothezën e bâmun prej shkencëtarit rumun Parvan, i cili i lên Shqiptarët të
shpërngulen prej Rumanije e t'imigrohen në fillim të Kohës së Mesme në Shqipni
si nji popull barijsh të romanizuem.
Albanologu
i Ëien'ës Norbert Jokl në hetimet linguistike që bân, i afrohet rezultatit të
hetimevet historike bâmun prej profesorit Constandin Jirccek. Ky e lên popullin
e Ilyrvet të shpërngulet prej malevet ndërmjet Dalmacis e Tunës në kohën e
trazimevet të popujvet e të shtýhet në viset jugore.
Kjo,
në nji anë do t'ishte e mundshme mbasi në Debelo Brdo u-gjet forma mâ e afërt e
fibul-ës së Komanit, po m'anë tjetër faktet anthropologjike kundërshtojnë nji
shpërngulje kaq të madhe, mbasi komponenti ilyrik në popullsin slave të sotshme
të viseve dinarike shkon mâ tepër se 50Ç.
Përveç
ksaj mbas hetimeve të bâmuna prej Milan Sufflay Ilyrët e romanizuem nëpër
qytetet konstatohen deri më 1000 mbas Kr. e me ktê bâhet i mundshem edhe
kontinuiteti i popullsís që banon larg qytetevet. Elementet ilyrike para-romane
të Komanit dalin në dritë së pari në fund të epokës hallstattiene e në fillim
t'epokës La Tene d. m. th. rreth shek. VI para Krishtit.
Format
e ktyne epokave janë kongruente me atê të broncit e kështu pra ky përfundim i
kontinuitetit të formavet prej 2000 p. Kr. ka për konsekuencë autoktonitetin e
popullit shqiptar gjatë 3000 vjetve mbasi pas invazionit slav popuj të tjerë
nuk janë imigrue në Shqipni mâ e në të vorruemit e Komanit kemi Shqiptarët e
hershëm.
Nji
rezultat definitiv mund të marri zgjidhja e problemës s'autoktonitetit të
Shqiptarvet në qoftë se fillohen gërmimet në Shqipni të Veriut ku deri sot nuk
âsht bâmun asnji gërmim systematik.
Ktu do
t'ishte mirë që nji nga misjonet e naltpërmenduna arkeologjike të fillonte sa
mâ parë gërmime, nga të cilat do të derdhesh dritë mbi epokën
protohistorike-ilyrike që na intereson né Shqiptarët mâ tepër se sa për kohën
klasike.
(Dr.
SHYQRI DEMIRI)
(e.m/GazetaShqiptare/BalkanWeb)
No comments:
Post a Comment