Fragment ng emisioni televiziv ship14maj
R. Xhunga: Nga vjen emri Himarë z. Frashëri?
Kristo Frashëri: Se nga vjen emri Himarë nuk dihet, por dihet që është një emër shumë i vjetër, një emër që gjendet në legjendat e antikitetit. Shpjegimet janë të ndryshme, por asgjë e saktë nuk dihet. Është një nga emrat më të vjetër që kanë vendbanimet shqiptare qysh nga antikiteti e deri në kohët e sotme, pa ndryshuar as me prapashtesë dhe as me parashtesë.
R. Xhunga: Mos të thënit "nuk dihet" krijon probleme, dhe gjithmonë për gjërat e bukura secili thotë është e imja, është e imja, si tani grekë e shqiptarë për Himarën?
Paskal Milo: Ka pasur dhe ka një debat për prejardhjen e emrit të Himarës. Janë të shumtë emrat e Himarës dhe kanë qenë të ndryshëm që nga antikiteti i hershëm e deri në mesjetën e vonë: qysh nga legjendat, nga shpjegimi i emrit me emrin e një perëndie të luftës e deri tek emrat e tjerë që vijnë nga shpjegimi përmes gjuhëve të ndryshme, apo ndonjëherë edhe përmes spekulimeve të ndryshme për t‘i dhënë një shpjegim emrit të Himarës.
Pëllumb Xhufi: Nuk besoj se do të mund të gjendej rrënja e emrit të Himarës. Kimera, që gjendet shumë në dokumentet e hershme, është një qenie mitologjike dhe mund të jetë një prejardhje e emrit të Himarës. Por ka shpjegime të ndryshme, si për shembull për Palasën, që thuhet se ka prejardhje nga latinishtja, Palacio, pallat, apo Drimadhën, siç quhet Dhërmiu. Gjithsesi, emrat vendosen në rrethana të ndryshme historike e mund të jenë edhe subjekt i ndikimeve, i flukseve kulturore. Problemi është i popullsisë së Himarës, e cila nuk ka dokumente me bollëk. Himara bën pjesë në atë që quhej Kaonia e dikurshme dhe që autorë si Herodoti i quajnë popuj jo grekë, barbarë ilirë. Më vonë, në mesjetën e hershme, ka pak dokumente të cilat flasin për etnicitetin në mënyrë të shkoqur, por nga viti 1200 ka dokumente që flasin për shqiptarët e Himarës dhe të gjithë zonës përballë ishullit të Korfuzit. Më tej ka dokumente ku dalin dhe emra familjesh, të cilat ekzistojnë ende sot në Himarë, apo në fshatrat e tjerë përreth, qysh nga Varfët, që mendohet se është një nga fiset më autoktone në Himarë, por dhe fise të tjerë si Gjikat, Bollanot që dalin më vonë, dhe siç thuhet dhe siç e ruan kënga popullore, janë të ardhur nga zonat përreth. Por gjithmonë në dokumente Himara del në Shqipëri, Albania. Një kronist bizantin i shekullit XIV flet për betejën e Kosovës dhe thotë se në këtë betejë erdhën zotërinj nga Shqipëria, mes të cilëve edhe zotërinjtë e akrokeraunëve, domethënë të Himarës. Më tej ka individë që identifikohen në Mbretërinë e Napolit dhe ka dokumente të botuara që janë arkivuar në arkivat spanjolle të Simankës, ku Himara dhe personazhe nga Himara dalin jashtëzakonisht shumë, edhe pse kanë qenë shekujt XVI-XVII, të cilët cilësohen si shekuj kryengritës, veçanërisht në Himarë. Gjithashtu, këto reflektohen në dokumentet spanjolle dhe ka informacion të jashtëzakonshëm për Himarën dhe etnicitetin e himarjotëve. Për të kaluar pastaj tek i famshmi regjiment, që e ngriti mbreti i Napolit, Burbon, në shekullin XVIII. Regjimenti maqedon, e quajti ai, por që në fakt ishte i përbërë kryesisht nga shqiptarë të bregdetit dhe aty militojnë shumë himarjotë. Ky regjiment kishte dhe një statut të tijin, ku thuhej shprehimisht që në të mund të hynin vetëm shqiptarë dhe duhej të visheshin me veshje luftarake që ishin karakteristike shqiptare. Edhe kur erdhi Napoleon Bonaparti në Korfuz, krijoi një regjiment me himarjotë dhe me suljotë kryesisht, domethënë me të krishterë, dhe këtë regjiment nuk e quajti ndryshe, por "regjimenti shqiptar". Kjo tregon një vlerësim kolektiv të këtyre popullsive.
R. Xhunga: Profesor Frashëri, keni bërë një libër për Himarën dhe me sa kam parë, nuk duket se ka shumë libra të tillë. Ku jeni mbështetur më shumë dhe a e keni parë sa shumë libra kanë grekët për Himarën?
Kristo Frashëri: Jam mbështetur në ato libra që kam mundur të shtie në dorë dhe më duket se ato që kam mundur të shtie në dorë janë më kryesoret. Të tjerat pastaj janë shkruar pas këtyre punimeve kryesore. Një nga emrat më të vjetër të Himarës është Palasa dhe e lidhin si një tel, sikur është krijuar nga palajsët e Palestinës. Legjendat e çojnë shumë larg, por se sa është e vërtetë që e krijuan palestinezët Palasën, nuk dihet dhe nuk mund ta themi, sepse nuk ka gjurmë arkeologjike. Por kjo tregon se krahina e Himarës ka tërhequr vëmendje vazhdimisht mbi historinë e saj. Ka shumë të dhëna për Himarën, por janë shumë të cekëta, sepse Himara nuk ka luajtur ndonjë rol të madh politik që të ketë lënë gjurmë në aktet e ndryshme të nënshkruara. Himara është një zonë bregdetare, ku deti thuajse përqafohet me malin. Është një zonë e ngushtë me pak mundësi qytetërimi, me sytë e hedhur nga deti, nga lundrimi. Por nuk ka një mbështetje të tillë që ta mbajë të fortë ekonomikisht dhe ta zhvillojë atë. Prandaj zë një vend të rëndësishëm në histori, por jo aq të fortë për pozitën që ka. Himara u bë e famshme në kohën e invazionit turk. Atëherë i kapërceu kufijtë e zonës dhe hyri në histori si një nga popujt që bëri rezistencë heroike. Rezistenca arriti kulmin në 1492-shin, ku Sulltani ngriti gjithë ushtrinë e perandorisë dhe erdhi të nënshtronte Himarën dhe as aty nuk arriti ta nënshtronte. Atëherë u detyrua të nënshkruante ato që quhen "venomet e Himarës", autonominë e Himarës, dhe qysh nga ajo kohë Himara ka jetuar si një krahinë autonome. Dhe si krahinë autonome gjithmonë ka tërhequr vëmendjen e fuqive evropiane për rolin që mund të luante, ajo si një kryeurë për zbarkimin e tyre në Gadishullin Ballkanik. Kjo është dhe arsyeja pse Himara hyri në historinë e Mesdheut, sidomos në fund të shekullit XV.
Paskal Milo: Ka një numër relativisht të madh librash që janë shkruar për Himarën dhe kanë shkruar autorë të tillë si Aleko Rapo, që është një ndër të parët që ka shkruar për historinë e Himarës, apo si Fane Veizi, Foto Bixhili, Minella Gjoni, Spiro Rusha, Moikom Zeqo, Rami Memushaj, që e ka parë me syrin e gjuhëtarit etj., gjithashtu dhe botimi i Akademisë së Shkencave. Meqë është një temë historike, jo shumë e ndriçuar me dokumente, patjetër që ngjall debat dhe debati jo gjithmonë sjell të vërteta historike.
R. Xhunga: Gjithkush mund të hyjë në faqen zyrtare të Bashkisë së Himarës, në të cilën shkruhet: "Në 9 shkurt të vitit 1914, himarjotët kundërshtuan planet e Fuqive të Mëdha për t‘i përfshirë brenda kufijve të shtetit shqiptar". Kjo më bën të kuptoj që Himara nuk ishte brenda kufijve të shtetit shqiptar...
Kristo Frashëri: Është një njoftim që e dëgjoj për herë të parë dhe që bie në kundërshtim të hapur me dokumentet historike që kam kaluar unë nëpër duar. Himara ka qenë nën kufijtë e perandorisë osmane deri kur u shkëput Shqipëria dhe pasi u shkëput Shqipëria nga Perandoria Osmane, më 29 korrik të 1913, u caktuan kufijtë e Shqipërisë dhe Himara brenda kufijve të Shqipërisë. Kjo është e përcaktuar në Protokollin e Firences dhe nuk ka se si të vihet në diskutim. Edhe në Protokollin e Korfuzit, që është i datës 17 maj 1914, tekstualisht thuhet: "Himara deri në 1910 ka qenë krahinë me të drejtën e vetëqeverisjes brenda kufijve të perandorisë osmane", por në 1910, kur erdhën xhonturqit dhe donin të centralizonin pushtetin dhe nuk i njohën kanunet vetëqeverisëse, Himarën u detyruan ta njihnin nën presionin e disa fuqive që kishin interes. Himara dhe Mirdita kanë qenë qytete vetëqeverisëse gjatë gjithë sundimit turk dhe kishin në krye një qeveritar vendas, i cili do të quhej kapedan. Në 1910 qeveria e Stambollit u detyrua t‘ia njihte venomet Himarës dhe himarjotët, në sajë të këtyre venomeve, kur shpërtheu lufta ballkanike shpallën një deklaratë se nuk donin të ishin me administratën e Shqipërisë, sepse donin të gëzonin të njëjtat venome që kishin gëzuar më parë. Në këtë gjendje e gjeti Komisioni Ndërkombëtar i Kontrollit, i përbërë nga përfaqësuesit e gjashtë fuqive të mëdha dhe nga përfaqësuesi i Shqipërisë.
Në atë kohë, krahinat e jugut, të ashtuquajtura Vorio-Epir, bënë një kongres dhe thanë që donin të krijonin një shtet autonom brenda shtetit shqiptar, me gjuhë greke. Kështu krijuan qeverinë me Jorgji Zografon, krijuan dhe një ministër të luftës, krijuan një parlament etj. Të gjitha i përgatitën për të konsoliduar statusin e një shteti brenda shtetit shqiptar. Himara nuk pranoi të hynte këtu, sepse Vorio-Epiri kërkoi të quhej shtet grek me gjuhë greke e me fe krishtere. Himarjotët nuk dërguan delegat në Parlament dhe në Kongresin e Delvinës, sepse ata pretendonin që nuk ishin as shqiptarë dhe as grekë, por himarjotë. Kjo ishte teza e tyre dhe donin të ruanin venomet tradicionale. Gjithashtu, e reja ishte se në këtë kërkesë nuk ishin më pesë fshatra, por tetëmbëdhjetë fshatra, nga të cilat trembëdhjetë ishin fshatra me banorë të krishterë e pesë fshatra me banorë myslimanë.
Paskal Milo: Himara në atë kohë, pas shpërthimit të Luftës së Parë Ballkanike në Tetor të 1912 Greqia, ashtu si dhe vendet e tjera të Ballkanit që krijuan Lidhjet Ballkanike kundër Turqisë për ta dëbuar atë nga Ballkani, Greqia hyri me forcat e saj ushtarake në fillim të nëntorit të 1912 në Shqipërinë e Jugut dhe në Himarë. Atëherë ka ardhur në Himarë Spiro Milo, i cili shpalli dhe atë që quhet Autonomia e Himarës. Ai ka ardhur nga Greqia me forca jo të rregullta ushtarake, për të mos e vënë Greqinë zyrtare të ballafaqohej me Fuqitë e Mëdha që po pushtonte një territor tjetër, edhe pse Konferenca e Londrës mori përsipër të caktonte kufijtë e Shqipërisë, por edhe të rregullonte kufijtë midis vendeve të Ballkanit. Domethënë, akoma nuk ishin përcaktuar kufijtë dhe këto forca erdhën në Himarë e zunë pozicion deri në Qafën e Llogorasë. Aty kanë qëndruar edhe pas vitit 1913, pas Protokollit të Firences, edhe pse premtuan që do t‘i largonin ato trupa jo të rregullta. Madje kanë vazhduar të qëndrojnë edhe në 1914, 1915 e deri diku në 1916, kur erdhën italianët dhe i zmbrapsën.
Kristo Frashëri: Unë fola për akte ndërkombëtare dhe akti i parë ndërkombëtar që njeh krahinën e Himarës si krahinë autonome, as greke e as shqiptare, por brenda shtetit shqiptar, është akti i nënshkruar nga kolonel Tomsoni dhe Spiro Milua më 17 maj 1914. Atëherë Himara fitoi të drejtën si një krahinë autonome dhe nuk u cilësua fare as si Greqia, as Greqi. Vetëm u tha se trembëdhjetë fshatrat që janë krishtere do të administrohen në shkolla greke dhe pesë fshatrat myslimane dhe do të administrohen në shkolla shqiptare. Pra, nuk u përcaktua ngjyra politike e kësaj krahine. Qeveria e Durrësit nuk e pranoi dhe nuk e nënshkroi dhe ky protokoll u asgjësua gjatë luftës.
Pëllumb Xhufi: Himara dhe Mirdita kanë qenë dy zona shqiptare me një identitet shumë specifik. Kanë qenë dy zona krishtere të cilat rezistuan, rrethuar nga popullsi që herët a vonë u islamizua dhe që falë rezistencës së tyre, por dhe falë lidhjeve të jashtëzakonshme të jashtme, krijuan identitete të fuqishme dhe kur erdhi momenti i krijimit të shtetit shqiptar, kërkuan të ruanin venomet. Edhe në Mirditë shteti shqiptar u detyrua të çonte ushtrinë, sepse ata nuk pranonin autoritetin e shtetit mbi zonën e Mirditës. Që të vinte shteti, do të thoshte që të paguheshin taksat, që të bëhej ushtria etj., të cilat për shekuj me radhë këto krahina ishin mësuar të mos i kishin.
Paskal Milo: Në faqen e internetit të Bashkisë së Himarës ndodhet një e pavërtetë, që nuk i lejohet një institucioni zyrtar, zgjedhur nga shteti shqiptar. Nuk lejohet që në një tekst zyrtar që paraqet Bashkia e Himarës të ketë një shtrembërim të tillë historik.
R. Xhunga: Kam dhe një paragraf tjetër që përfshihet në këtë faqe dhe ku thuhet: "Më 22 dhjetor 1940 ushtria greke ka hyrë në Himarë dhe banorët e pritën me entuziazëm dhe në mënyrë festive". Çfarë ka ndodhur në këtë periudhë të historisë?
Paskal Milo: Ka qenë koha e luftës italo-greke dhe këto janë teza që nuk kanë të bëjnë fare me të vërtetën historike. Mund të ketë grupe të veçanta njerëzish që mund të kenë simpati, siç mund të ketë pasur dhe në atë kohë, nga ajo që shkruhet, por kjo nuk ka të bëjë me të vërtetën historike. Protokolli i Korfuzit është për të gjithë të ashtuquajturin Epir i Veriut dhe Parlamenti që doli aty, ku dhe qeveria e Princ Vidit u detyrua ta ratifikonte atë ashtu siç bënë dhe fuqitë anëtare të Komisionit Ndërkombëtar të Kontrollit, mori një vlerë për kohën. Por ajo u zhvlerësua, sepse menjëherë filloi lufta. Shqipëria ishte e pushtuar nga trupat greke në jug dhe në veri nga trupat serbe. Kishte anarki të plotë në Shqipëri në atë kohë, kështu që shteti shqiptar pothuajse nuk ekzistonte.
R. Xhunga: Çfarë parashikonte Protokolli i Korfuzit dhe pikërisht pika 5, të cilës i referohen shpesh kur flitet për autonomi të Himarës?
Kristo Frashëri: Në fund të Protokollit të Korfuzit thuhej: "Qeveria greke nuk duhet të ndërhyjë ushtarakisht në kufijtë e krahinës autonome të Vorio-Epirit". Ndodhi që në korrik të 1914 qeveria greke urdhëroi ushtrinë e Greqisë për të marshuar drejt Shqipërisë. Ata erdhën dhe bënë atë që dihet, përzunë fshatarët, dogjën fshatrat etj. Pra, qeveria greke asgjësoi veten e saj.
Pëllumb Xhufi: Ishte dhe një lëvizje e inspiruar nga Athina dhe Kryeministri i saj, Zografo, që ishte ministër i Financave më parë në Athinë. Pra, ishte një lëvizje që u frymëzua dhe u drejtua nga Athina dhe marrëveshja e Korfuzit u bë në kushte shumë të vështira për qeverinë e Princ Vidit, i cili ishte një kryetar shteti nga të gjitha anët i cunguar, i luftuar e i sulmuar.
Paskal Milo: Për mendimin tim, faqja zyrtare e Bashkisë së Himarës është më tepër shqetësuese dhe mendoj që këto nuk duhen kaluar pa u vënë re, sepse me atë faqe ushqehet në mënyrë të gabuar një opinion i tërë publik brenda dhe jashtë vendit. Nuk duhet të shtrembërohet historia, ose të bëhet një faqe, e cila nuk ka pse të ngatërrohet me çështje delikate të historisë dhe me keqinterpretime që ngjallin debate dhe nuk e ndihmojnë as unitetin e popullit himarjot dhe as miqësinë midis dy vendeve, Shqipërisë dhe Greqisë. Unë jam nga Palasa dhe çështja e gjuhës greke në Palasë, Dhërmi dhe në Himarë, është një çështje që kërkon shpjegim.
R. Xhunga: Greqisht flisnit në shtëpi zoti Milo?
Paskal Milo: Fshatarët e këtyre tri fshatrave në shtëpitë e tyre për komunikim përdorin gjuhën greke. Edhe unë e kam përdorur dikur, por tani jo më. Ajo që është e vërtetë duhet pranuar si e tillë dhe nuk duhet mohuar. Nëse do të futemi në origjinë se nga erdhi, se se si erdhi, kjo është çështje tjetër. Por nuk është çështje tregtie, pra që banorët e mësuan gjuhën greke ngaqë shkonin për tregti në Greqi. Një numër i madh faktorësh historikë, politikë, socialë, fetarë, ekonomikë do të fillonin që nga fakti se këto tri fshatra, dhe jo vetëm këto, kanë qenë nën influencën e vazhdueshme të kishës greke, të shkollave greke.
R. Xhunga: Pse nuk ndodhi kjo në Qeparo për shembull?
Paskal Milo: Edhe qeparotsit kanë ditur greqisht, sidomos njerëzit e shkolluar. Afërsia me detin i ka ekspozuar gjithmonë këto fshatra në një komunikim më të drejtpërdrejtë me ishujt grekë, me kulturën greke etj. Dhe po të vesh re, ato fshatra që kanë qenë më afër detit- dhe jo ato më larg, që kishin tendencë të ishin më të izoluara -flasin edhe gjuhën. Mund t‘ju them diçka që e thonë dhe shumë studiues të tjerë, që ka një dallim midis greqishtes së folur në Palasë dhe Dhërmi, me greqishten që flitet në Himarë. Janë dy dialekte që kanë të bëjnë me prejardhjen e këtyre njerëzve dhe influencën nën të cilën janë ndodhur këta njerëz. Ajo që është më kryesorja dhe që duhet pranuar është se në mesjete nuk kemi pasur kufij të qartë shtetërorë, nuk kemi pasur dogana dhe as piramida. Unë pranoj teorinë e xhepave. Njerëzit, për një numër arsyesh që fillonin qysh nga luftërat, qysh nga sëmundjet, ishin popullsi baritore, që lëviznin nga një vend në tjetrin. Shkonin dhe vendoseshin në vende që ata e ndjenin veten më mirë, ose për të shpëtuar nga sëmundjet, ose për të shpëtuar nga armiku, ose për të gjetur kushte më të mira jetese, dhe aty ku i gjenin këto gjëra, aty nguleshin. Prandaj këto xhepa nuk kanë të bëjnë me etnosin. Këto xhepa që janë krijuar, janë lëvizje të mesjetës që u ngulën në një vend dhe mbetën aty. Për shembull, në studimet gjuhësore që bëhen për tri fshatrat e Himarës, për Palasën, Dhërmiun dhe Himarën, ka studime të patronomisë të 1583-shit, ku ekzistojnë emra shumë të qartë që tregojnë se cilët janë vendas, cilët janë të ardhur të brendshëm nga vende të tjera të Shqipërisë, si dhe ka emra që tregojnë cilët janë të ardhur nga Greqia. Pra, ka tre komponentë në përbërjen e këtyre tri fshatrave. Nuk ka pasur njerëz grekë që të kishin emrin Gjin, Gjon, Pal dhe emra të tjerë të kësaj natyre, të cilët i gjejmë me bollëk në regjistrin e vitit 1583 dhe për këtë po flas për fshatin tim me 95 emra, ku ka 6 a 7 Gjon, 4-5 Gjin e shumë të tjerë që dëshmojnë se ata ishin autoktonë, shqiptarë të mirëfilltë. Por, ka dhe emra të tjerë që nga prapashtesa dhe nga vetë kompozicioni i patronomisë kuptohet që kanë origjinë të huaj dhe gjuhëtarët dinë t‘i dallojnë këto gjëra shumë mirë. Si konkluzion dua të them që historinë duhet ta lëmë të studiohet si shkencë dhe të mos e keqpërdorim për qëllime politike. Shpjegimi i historisë bëhet nëpërmjet një dokumentacioni të gjerë. Të gjitha materialet që kemi, si ne, ashtu dhe pala greke, nuk mbështeten në dokumente të mjaftueshme për ta shpjeguar deri në fund dhe për t‘i dhënë zgjidhje këtij problemi. Secilit duhet t‘i jepet e drejta që i takon në bazë të ligjeve, por nuk duhet spekuluar e drejta e një grupi njerëzish për ta quajtur veten e tyre minoritarë. Kjo është një e drejtë që mbështetet në Konventën Kuadër për Mbrojtjen e Pakicave Kombëtare në Këshillin e Evropës dhe Himara nuk duhet të quhet qysh nga Qeparoi e deri në Qafën e Llogorasë minoritet, vetëm pse ka tri fshatra që janë greqishtfolëse.
Kristo Frashëri: Nuk është mohuar që në këto fshatra ka banorë që flasin greqisht. Unë kam shkruar në librin tim, të mbështetur në 1804, ku Pukëvili jetoi dy javë në Himarë dhe në Dhërmi. Liku bëri gërmime arkeologjike dhe ata thonë: "Burrat dinë greqisht dhe italisht, gratë dinë shqip". I famshmi Spiro Milo ka lënë kujtimet e veta, të cilat për fat të keq nuk i gjenin ende njerëzit dhe që janë botuar tani vonë. Ai thotë: "Ne jemi të ardhur nga Kruja" dhe e ndjen veten krenar që ka ardhur nga Kruja. Unë nuk kam pse të mbështetem në fjalët e një historiani grek, i cili thotë: "U nis një anije me grekë nga Mani dhe nuk dihet se ku shkuan, por me siguri që shkuan në Himarë". Ajo anije që u nis nga Mani nuk ishte me grekë, por ishte me arvanitas dhe kjo dihet që ata shkuan në Pulia. Unë nuk mund t‘i marr për bazë ato që thotë ky historian. Spiro Milo, nipi i Spiro Spiro Milos, ai që shpalli republikën, nuk pranoi ta quante krahinën greke, sepse kishte parasysh që krahina nuk ishte greke, por shqiptare. Ai e shpalli veten e tij grek, por jo të gjithë krahinën dhe për krahinën ai tha që nuk është as greke dhe as shqiptare, por himarjote. Pranoj që të tri fshatrat flasin greqisht, por midis të folurit greqisht dhe të quajturit vetes grek ka një ndryshim tepër të madh. Ka tre lloj minoritetesh në bazë të Akteve të Helsinkit, në bazë të Akteve të OKB-së dhe të Këshillit të Evropës. Ka minoritet linguistik, minoritet kulturor-linguistik dhe minoritet etnik. Që të jetë minoritet etnik, duhet të jenë në kufi me shtetin, me Greqinë në këtë rast. Për shembull, Vurgu quhet minoritet etnik, edhe Dropulli, por jo Himara dhe fshatrat e tjerë. Nuk janë minoritet etnik, vetëm pse dinë greqisht. Sipas teorisë së kombësisë greke, nga e cila një pjesë kanë hequr dorë, thuhet se nuk është gjuha që tregon kombësinë, as feja, por ndërgjegjja. Unë mund të gjej një fshat dhe t‘i mësoj anglisht dhe ata të thonë që jemi amerikanë. A e pranon këtë gjë populli amerikan? Pra, këto janë thjesht spekulime. Ballkani jetoi për 2000 vjet nën katër perandori pa kufij, njerëzit lëviznin lirisht dhe u krijua ajo që unë e kam quajtur "lëkura e leopardit". Si mund të ngrihet kryetari i Bashkisë së Himarës dhe me një kurajë të madhe të thotë që ne, minoriteti këtu, jemi si Kosova? Si mund të bëhet një krahasim i tillë? Kosova është një krahinë mbi 2 milionë banorë, ka 90% shqiptarë, ndërsa Himara ka 6 mijë banorë, ndër të cilët 5-10% janë grekë. Si mund ta përfshijë në një krahinë që kërkon autonomi? Jam dakord që ata që e quajnë veten grekë, ta quajnë veten grekë, por të mos quajnë edhe banorin e Qeparoit, apo të Vunoit, ose banorët e Borshit.
Paskal Milo: Spekulohet shumë me Konventën Kuadër për Mbrojtjen e Pakicave Kombëtare në Këshillin e Evropës dhe ata që spekulojnë i referohen nenit 3, i cili thotë që çdo person që i përket një pakice kombëtare do të ketë të drejtën të zgjedhë lirisht për t‘u trajtuar apo jo si i tillë dhe nuk do të ketë asnjë disavantazh nga kjo zgjedhje, apo nga ushtrimi i të drejtave që lidhen me këtë zgjedhje. Por, pikërisht neni 3 i referohet dhe i jep shpjegim në faqen 37 pikës 35, ku sqaron shumë qartë atë që thotë neni 3. Aty thuhet tekstualisht kështu: "Ky paragraf nuk nënkupton thjesht një të drejtë për një individ që të zgjedhë arbitrarisht që t‘i përkasë një pakice kombëtare. Zgjedhja subjektive individuale është pandashmërisht e lidhur me kriterin objektiv përkatës të identitetit të personit".
Pëllumb Xhufi: Kjo qe dhe arsyeja që ish-kryeministri i Greqisë, Venizellos, në Konferencën e Paqes në vitin 1919 kërkoi të impononte këtë tezë, që banorët e zonave të kontestuara nga Greqia, të të ashtuquajturit Vorio-Epir, duhet të pyeteshin për të shpallur në mënyrë të hapur kombësinë e tyre. Dhe kjo tezë nuk u lejua të kalonte, sepse u morën për bazë parimet objektive që u fol më lart. Problemi është ai i gjuhës dhe duhet të themi që gjuha nuk është studiuar siç duhet. Janë tri fshatra që janë buzë detit dhe janë tri fshatra që kanë qenë më të ekspozuara ndaj kontakteve dhe nuk është thjesht çështja e Korfuzit. Kanë qenë edhe raporte më të hershme, që me Italinë e Jugut, në një kohë kur ka qenë edhe e mbytur me koloni greke, pra ku flitej një gjuhë greke arkaike dhe për gjuhën e Himarës flitet që ka një gjuhë të ndryshme. Nuk mund ta quash të njëjtë dialektin e Himarës me dialektin e Dropullit, gjë që tregon se ka përmbajtje tjetër. Për të mos folur pastaj për kishën, shkollat greke, të cilat kanë ndërhyrë në momente të mëvonshme, por dygjuhësia nuk është një kusht. Në Himarë, përveç shqipes, flitej dhe italishtja dhe unë gjykoj që flitej dhe greqishtja, por në një nivel më të vogël, saqë atyre nuk u ka rënë në sy. Jo vetëm këtu ne kemi pasur xhepat e shoqërisë shqiptare. Për shembull, në Shkodër ka qenë një klasë e tërë tregtarësh, të cilët e kishin italishten një gjuhë që jo vetëm e flisnin, por edhe e shkruanin. Vetë korfiotët e kanë folur italishten, deri në kohën kur iku Venediku në fund të shekullit XVIII, si gjuhë të dytë dhe kjo nuk do të thotë që ata ishin italianë.
Kristo Frashëri: Gjuha nuk është përhapur nëpërmjet tregtisë. Fshatrat që ishin më thellë, si në Kurvelesh, nuk kishin si ta merrnin me vete anijen, të shkonin e të strehoheshin në Korfuz, dhe të ktheheshin prapë. Shkonin gjithashtu në Greqi dhe në Pulia, madje merrnin dhe gra greke, por jo se gjuha është përhapur nga tregtia.
Pëllumb Xhufi: Unë nuk jam gjuhëtar, por mund ta dalloj shumë lehtë mënyrën se si e flet shqipen një minoritar i Dropullit dhe si e flet një himarjot. Flasin një shqipe me dialektin e zonës, të pastër dhe nuk hanë tinguj dhe rrokje.
Kristo Frashëri: Njerëzit në Dropull mund të thonë që janë grekë, por nuk mund të thonë që janë në tokë greke. Ka shumë grekë që kanë shkuar në Amerikë para shumë kohësh dhe akoma vazhdojnë të thonë që janë grekë, por ata kurrsesi nuk mund të thonë që janë në tokë greke. Ata janë greqishtfolës. Po të duan le të thonë që janë grekë, por toka është shqiptare.
Kristo Frashëri: Se nga vjen emri Himarë nuk dihet, por dihet që është një emër shumë i vjetër, një emër që gjendet në legjendat e antikitetit. Shpjegimet janë të ndryshme, por asgjë e saktë nuk dihet. Është një nga emrat më të vjetër që kanë vendbanimet shqiptare qysh nga antikiteti e deri në kohët e sotme, pa ndryshuar as me prapashtesë dhe as me parashtesë.
R. Xhunga: Mos të thënit "nuk dihet" krijon probleme, dhe gjithmonë për gjërat e bukura secili thotë është e imja, është e imja, si tani grekë e shqiptarë për Himarën?
Paskal Milo: Ka pasur dhe ka një debat për prejardhjen e emrit të Himarës. Janë të shumtë emrat e Himarës dhe kanë qenë të ndryshëm që nga antikiteti i hershëm e deri në mesjetën e vonë: qysh nga legjendat, nga shpjegimi i emrit me emrin e një perëndie të luftës e deri tek emrat e tjerë që vijnë nga shpjegimi përmes gjuhëve të ndryshme, apo ndonjëherë edhe përmes spekulimeve të ndryshme për t‘i dhënë një shpjegim emrit të Himarës.
Pëllumb Xhufi: Nuk besoj se do të mund të gjendej rrënja e emrit të Himarës. Kimera, që gjendet shumë në dokumentet e hershme, është një qenie mitologjike dhe mund të jetë një prejardhje e emrit të Himarës. Por ka shpjegime të ndryshme, si për shembull për Palasën, që thuhet se ka prejardhje nga latinishtja, Palacio, pallat, apo Drimadhën, siç quhet Dhërmiu. Gjithsesi, emrat vendosen në rrethana të ndryshme historike e mund të jenë edhe subjekt i ndikimeve, i flukseve kulturore. Problemi është i popullsisë së Himarës, e cila nuk ka dokumente me bollëk. Himara bën pjesë në atë që quhej Kaonia e dikurshme dhe që autorë si Herodoti i quajnë popuj jo grekë, barbarë ilirë. Më vonë, në mesjetën e hershme, ka pak dokumente të cilat flasin për etnicitetin në mënyrë të shkoqur, por nga viti 1200 ka dokumente që flasin për shqiptarët e Himarës dhe të gjithë zonës përballë ishullit të Korfuzit. Më tej ka dokumente ku dalin dhe emra familjesh, të cilat ekzistojnë ende sot në Himarë, apo në fshatrat e tjerë përreth, qysh nga Varfët, që mendohet se është një nga fiset më autoktone në Himarë, por dhe fise të tjerë si Gjikat, Bollanot që dalin më vonë, dhe siç thuhet dhe siç e ruan kënga popullore, janë të ardhur nga zonat përreth. Por gjithmonë në dokumente Himara del në Shqipëri, Albania. Një kronist bizantin i shekullit XIV flet për betejën e Kosovës dhe thotë se në këtë betejë erdhën zotërinj nga Shqipëria, mes të cilëve edhe zotërinjtë e akrokeraunëve, domethënë të Himarës. Më tej ka individë që identifikohen në Mbretërinë e Napolit dhe ka dokumente të botuara që janë arkivuar në arkivat spanjolle të Simankës, ku Himara dhe personazhe nga Himara dalin jashtëzakonisht shumë, edhe pse kanë qenë shekujt XVI-XVII, të cilët cilësohen si shekuj kryengritës, veçanërisht në Himarë. Gjithashtu, këto reflektohen në dokumentet spanjolle dhe ka informacion të jashtëzakonshëm për Himarën dhe etnicitetin e himarjotëve. Për të kaluar pastaj tek i famshmi regjiment, që e ngriti mbreti i Napolit, Burbon, në shekullin XVIII. Regjimenti maqedon, e quajti ai, por që në fakt ishte i përbërë kryesisht nga shqiptarë të bregdetit dhe aty militojnë shumë himarjotë. Ky regjiment kishte dhe një statut të tijin, ku thuhej shprehimisht që në të mund të hynin vetëm shqiptarë dhe duhej të visheshin me veshje luftarake që ishin karakteristike shqiptare. Edhe kur erdhi Napoleon Bonaparti në Korfuz, krijoi një regjiment me himarjotë dhe me suljotë kryesisht, domethënë me të krishterë, dhe këtë regjiment nuk e quajti ndryshe, por "regjimenti shqiptar". Kjo tregon një vlerësim kolektiv të këtyre popullsive.
R. Xhunga: Profesor Frashëri, keni bërë një libër për Himarën dhe me sa kam parë, nuk duket se ka shumë libra të tillë. Ku jeni mbështetur më shumë dhe a e keni parë sa shumë libra kanë grekët për Himarën?
Kristo Frashëri: Jam mbështetur në ato libra që kam mundur të shtie në dorë dhe më duket se ato që kam mundur të shtie në dorë janë më kryesoret. Të tjerat pastaj janë shkruar pas këtyre punimeve kryesore. Një nga emrat më të vjetër të Himarës është Palasa dhe e lidhin si një tel, sikur është krijuar nga palajsët e Palestinës. Legjendat e çojnë shumë larg, por se sa është e vërtetë që e krijuan palestinezët Palasën, nuk dihet dhe nuk mund ta themi, sepse nuk ka gjurmë arkeologjike. Por kjo tregon se krahina e Himarës ka tërhequr vëmendje vazhdimisht mbi historinë e saj. Ka shumë të dhëna për Himarën, por janë shumë të cekëta, sepse Himara nuk ka luajtur ndonjë rol të madh politik që të ketë lënë gjurmë në aktet e ndryshme të nënshkruara. Himara është një zonë bregdetare, ku deti thuajse përqafohet me malin. Është një zonë e ngushtë me pak mundësi qytetërimi, me sytë e hedhur nga deti, nga lundrimi. Por nuk ka një mbështetje të tillë që ta mbajë të fortë ekonomikisht dhe ta zhvillojë atë. Prandaj zë një vend të rëndësishëm në histori, por jo aq të fortë për pozitën që ka. Himara u bë e famshme në kohën e invazionit turk. Atëherë i kapërceu kufijtë e zonës dhe hyri në histori si një nga popujt që bëri rezistencë heroike. Rezistenca arriti kulmin në 1492-shin, ku Sulltani ngriti gjithë ushtrinë e perandorisë dhe erdhi të nënshtronte Himarën dhe as aty nuk arriti ta nënshtronte. Atëherë u detyrua të nënshkruante ato që quhen "venomet e Himarës", autonominë e Himarës, dhe qysh nga ajo kohë Himara ka jetuar si një krahinë autonome. Dhe si krahinë autonome gjithmonë ka tërhequr vëmendjen e fuqive evropiane për rolin që mund të luante, ajo si një kryeurë për zbarkimin e tyre në Gadishullin Ballkanik. Kjo është dhe arsyeja pse Himara hyri në historinë e Mesdheut, sidomos në fund të shekullit XV.
Paskal Milo: Ka një numër relativisht të madh librash që janë shkruar për Himarën dhe kanë shkruar autorë të tillë si Aleko Rapo, që është një ndër të parët që ka shkruar për historinë e Himarës, apo si Fane Veizi, Foto Bixhili, Minella Gjoni, Spiro Rusha, Moikom Zeqo, Rami Memushaj, që e ka parë me syrin e gjuhëtarit etj., gjithashtu dhe botimi i Akademisë së Shkencave. Meqë është një temë historike, jo shumë e ndriçuar me dokumente, patjetër që ngjall debat dhe debati jo gjithmonë sjell të vërteta historike.
R. Xhunga: Gjithkush mund të hyjë në faqen zyrtare të Bashkisë së Himarës, në të cilën shkruhet: "Në 9 shkurt të vitit 1914, himarjotët kundërshtuan planet e Fuqive të Mëdha për t‘i përfshirë brenda kufijve të shtetit shqiptar". Kjo më bën të kuptoj që Himara nuk ishte brenda kufijve të shtetit shqiptar...
Kristo Frashëri: Është një njoftim që e dëgjoj për herë të parë dhe që bie në kundërshtim të hapur me dokumentet historike që kam kaluar unë nëpër duar. Himara ka qenë nën kufijtë e perandorisë osmane deri kur u shkëput Shqipëria dhe pasi u shkëput Shqipëria nga Perandoria Osmane, më 29 korrik të 1913, u caktuan kufijtë e Shqipërisë dhe Himara brenda kufijve të Shqipërisë. Kjo është e përcaktuar në Protokollin e Firences dhe nuk ka se si të vihet në diskutim. Edhe në Protokollin e Korfuzit, që është i datës 17 maj 1914, tekstualisht thuhet: "Himara deri në 1910 ka qenë krahinë me të drejtën e vetëqeverisjes brenda kufijve të perandorisë osmane", por në 1910, kur erdhën xhonturqit dhe donin të centralizonin pushtetin dhe nuk i njohën kanunet vetëqeverisëse, Himarën u detyruan ta njihnin nën presionin e disa fuqive që kishin interes. Himara dhe Mirdita kanë qenë qytete vetëqeverisëse gjatë gjithë sundimit turk dhe kishin në krye një qeveritar vendas, i cili do të quhej kapedan. Në 1910 qeveria e Stambollit u detyrua t‘ia njihte venomet Himarës dhe himarjotët, në sajë të këtyre venomeve, kur shpërtheu lufta ballkanike shpallën një deklaratë se nuk donin të ishin me administratën e Shqipërisë, sepse donin të gëzonin të njëjtat venome që kishin gëzuar më parë. Në këtë gjendje e gjeti Komisioni Ndërkombëtar i Kontrollit, i përbërë nga përfaqësuesit e gjashtë fuqive të mëdha dhe nga përfaqësuesi i Shqipërisë.
Në atë kohë, krahinat e jugut, të ashtuquajtura Vorio-Epir, bënë një kongres dhe thanë që donin të krijonin një shtet autonom brenda shtetit shqiptar, me gjuhë greke. Kështu krijuan qeverinë me Jorgji Zografon, krijuan dhe një ministër të luftës, krijuan një parlament etj. Të gjitha i përgatitën për të konsoliduar statusin e një shteti brenda shtetit shqiptar. Himara nuk pranoi të hynte këtu, sepse Vorio-Epiri kërkoi të quhej shtet grek me gjuhë greke e me fe krishtere. Himarjotët nuk dërguan delegat në Parlament dhe në Kongresin e Delvinës, sepse ata pretendonin që nuk ishin as shqiptarë dhe as grekë, por himarjotë. Kjo ishte teza e tyre dhe donin të ruanin venomet tradicionale. Gjithashtu, e reja ishte se në këtë kërkesë nuk ishin më pesë fshatra, por tetëmbëdhjetë fshatra, nga të cilat trembëdhjetë ishin fshatra me banorë të krishterë e pesë fshatra me banorë myslimanë.
Paskal Milo: Himara në atë kohë, pas shpërthimit të Luftës së Parë Ballkanike në Tetor të 1912 Greqia, ashtu si dhe vendet e tjera të Ballkanit që krijuan Lidhjet Ballkanike kundër Turqisë për ta dëbuar atë nga Ballkani, Greqia hyri me forcat e saj ushtarake në fillim të nëntorit të 1912 në Shqipërinë e Jugut dhe në Himarë. Atëherë ka ardhur në Himarë Spiro Milo, i cili shpalli dhe atë që quhet Autonomia e Himarës. Ai ka ardhur nga Greqia me forca jo të rregullta ushtarake, për të mos e vënë Greqinë zyrtare të ballafaqohej me Fuqitë e Mëdha që po pushtonte një territor tjetër, edhe pse Konferenca e Londrës mori përsipër të caktonte kufijtë e Shqipërisë, por edhe të rregullonte kufijtë midis vendeve të Ballkanit. Domethënë, akoma nuk ishin përcaktuar kufijtë dhe këto forca erdhën në Himarë e zunë pozicion deri në Qafën e Llogorasë. Aty kanë qëndruar edhe pas vitit 1913, pas Protokollit të Firences, edhe pse premtuan që do t‘i largonin ato trupa jo të rregullta. Madje kanë vazhduar të qëndrojnë edhe në 1914, 1915 e deri diku në 1916, kur erdhën italianët dhe i zmbrapsën.
Kristo Frashëri: Unë fola për akte ndërkombëtare dhe akti i parë ndërkombëtar që njeh krahinën e Himarës si krahinë autonome, as greke e as shqiptare, por brenda shtetit shqiptar, është akti i nënshkruar nga kolonel Tomsoni dhe Spiro Milua më 17 maj 1914. Atëherë Himara fitoi të drejtën si një krahinë autonome dhe nuk u cilësua fare as si Greqia, as Greqi. Vetëm u tha se trembëdhjetë fshatrat që janë krishtere do të administrohen në shkolla greke dhe pesë fshatrat myslimane dhe do të administrohen në shkolla shqiptare. Pra, nuk u përcaktua ngjyra politike e kësaj krahine. Qeveria e Durrësit nuk e pranoi dhe nuk e nënshkroi dhe ky protokoll u asgjësua gjatë luftës.
Pëllumb Xhufi: Himara dhe Mirdita kanë qenë dy zona shqiptare me një identitet shumë specifik. Kanë qenë dy zona krishtere të cilat rezistuan, rrethuar nga popullsi që herët a vonë u islamizua dhe që falë rezistencës së tyre, por dhe falë lidhjeve të jashtëzakonshme të jashtme, krijuan identitete të fuqishme dhe kur erdhi momenti i krijimit të shtetit shqiptar, kërkuan të ruanin venomet. Edhe në Mirditë shteti shqiptar u detyrua të çonte ushtrinë, sepse ata nuk pranonin autoritetin e shtetit mbi zonën e Mirditës. Që të vinte shteti, do të thoshte që të paguheshin taksat, që të bëhej ushtria etj., të cilat për shekuj me radhë këto krahina ishin mësuar të mos i kishin.
Paskal Milo: Në faqen e internetit të Bashkisë së Himarës ndodhet një e pavërtetë, që nuk i lejohet një institucioni zyrtar, zgjedhur nga shteti shqiptar. Nuk lejohet që në një tekst zyrtar që paraqet Bashkia e Himarës të ketë një shtrembërim të tillë historik.
R. Xhunga: Kam dhe një paragraf tjetër që përfshihet në këtë faqe dhe ku thuhet: "Më 22 dhjetor 1940 ushtria greke ka hyrë në Himarë dhe banorët e pritën me entuziazëm dhe në mënyrë festive". Çfarë ka ndodhur në këtë periudhë të historisë?
Paskal Milo: Ka qenë koha e luftës italo-greke dhe këto janë teza që nuk kanë të bëjnë fare me të vërtetën historike. Mund të ketë grupe të veçanta njerëzish që mund të kenë simpati, siç mund të ketë pasur dhe në atë kohë, nga ajo që shkruhet, por kjo nuk ka të bëjë me të vërtetën historike. Protokolli i Korfuzit është për të gjithë të ashtuquajturin Epir i Veriut dhe Parlamenti që doli aty, ku dhe qeveria e Princ Vidit u detyrua ta ratifikonte atë ashtu siç bënë dhe fuqitë anëtare të Komisionit Ndërkombëtar të Kontrollit, mori një vlerë për kohën. Por ajo u zhvlerësua, sepse menjëherë filloi lufta. Shqipëria ishte e pushtuar nga trupat greke në jug dhe në veri nga trupat serbe. Kishte anarki të plotë në Shqipëri në atë kohë, kështu që shteti shqiptar pothuajse nuk ekzistonte.
R. Xhunga: Çfarë parashikonte Protokolli i Korfuzit dhe pikërisht pika 5, të cilës i referohen shpesh kur flitet për autonomi të Himarës?
Kristo Frashëri: Në fund të Protokollit të Korfuzit thuhej: "Qeveria greke nuk duhet të ndërhyjë ushtarakisht në kufijtë e krahinës autonome të Vorio-Epirit". Ndodhi që në korrik të 1914 qeveria greke urdhëroi ushtrinë e Greqisë për të marshuar drejt Shqipërisë. Ata erdhën dhe bënë atë që dihet, përzunë fshatarët, dogjën fshatrat etj. Pra, qeveria greke asgjësoi veten e saj.
Pëllumb Xhufi: Ishte dhe një lëvizje e inspiruar nga Athina dhe Kryeministri i saj, Zografo, që ishte ministër i Financave më parë në Athinë. Pra, ishte një lëvizje që u frymëzua dhe u drejtua nga Athina dhe marrëveshja e Korfuzit u bë në kushte shumë të vështira për qeverinë e Princ Vidit, i cili ishte një kryetar shteti nga të gjitha anët i cunguar, i luftuar e i sulmuar.
Paskal Milo: Për mendimin tim, faqja zyrtare e Bashkisë së Himarës është më tepër shqetësuese dhe mendoj që këto nuk duhen kaluar pa u vënë re, sepse me atë faqe ushqehet në mënyrë të gabuar një opinion i tërë publik brenda dhe jashtë vendit. Nuk duhet të shtrembërohet historia, ose të bëhet një faqe, e cila nuk ka pse të ngatërrohet me çështje delikate të historisë dhe me keqinterpretime që ngjallin debate dhe nuk e ndihmojnë as unitetin e popullit himarjot dhe as miqësinë midis dy vendeve, Shqipërisë dhe Greqisë. Unë jam nga Palasa dhe çështja e gjuhës greke në Palasë, Dhërmi dhe në Himarë, është një çështje që kërkon shpjegim.
R. Xhunga: Greqisht flisnit në shtëpi zoti Milo?
Paskal Milo: Fshatarët e këtyre tri fshatrave në shtëpitë e tyre për komunikim përdorin gjuhën greke. Edhe unë e kam përdorur dikur, por tani jo më. Ajo që është e vërtetë duhet pranuar si e tillë dhe nuk duhet mohuar. Nëse do të futemi në origjinë se nga erdhi, se se si erdhi, kjo është çështje tjetër. Por nuk është çështje tregtie, pra që banorët e mësuan gjuhën greke ngaqë shkonin për tregti në Greqi. Një numër i madh faktorësh historikë, politikë, socialë, fetarë, ekonomikë do të fillonin që nga fakti se këto tri fshatra, dhe jo vetëm këto, kanë qenë nën influencën e vazhdueshme të kishës greke, të shkollave greke.
R. Xhunga: Pse nuk ndodhi kjo në Qeparo për shembull?
Paskal Milo: Edhe qeparotsit kanë ditur greqisht, sidomos njerëzit e shkolluar. Afërsia me detin i ka ekspozuar gjithmonë këto fshatra në një komunikim më të drejtpërdrejtë me ishujt grekë, me kulturën greke etj. Dhe po të vesh re, ato fshatra që kanë qenë më afër detit- dhe jo ato më larg, që kishin tendencë të ishin më të izoluara -flasin edhe gjuhën. Mund t‘ju them diçka që e thonë dhe shumë studiues të tjerë, që ka një dallim midis greqishtes së folur në Palasë dhe Dhërmi, me greqishten që flitet në Himarë. Janë dy dialekte që kanë të bëjnë me prejardhjen e këtyre njerëzve dhe influencën nën të cilën janë ndodhur këta njerëz. Ajo që është më kryesorja dhe që duhet pranuar është se në mesjete nuk kemi pasur kufij të qartë shtetërorë, nuk kemi pasur dogana dhe as piramida. Unë pranoj teorinë e xhepave. Njerëzit, për një numër arsyesh që fillonin qysh nga luftërat, qysh nga sëmundjet, ishin popullsi baritore, që lëviznin nga një vend në tjetrin. Shkonin dhe vendoseshin në vende që ata e ndjenin veten më mirë, ose për të shpëtuar nga sëmundjet, ose për të shpëtuar nga armiku, ose për të gjetur kushte më të mira jetese, dhe aty ku i gjenin këto gjëra, aty nguleshin. Prandaj këto xhepa nuk kanë të bëjnë me etnosin. Këto xhepa që janë krijuar, janë lëvizje të mesjetës që u ngulën në një vend dhe mbetën aty. Për shembull, në studimet gjuhësore që bëhen për tri fshatrat e Himarës, për Palasën, Dhërmiun dhe Himarën, ka studime të patronomisë të 1583-shit, ku ekzistojnë emra shumë të qartë që tregojnë se cilët janë vendas, cilët janë të ardhur të brendshëm nga vende të tjera të Shqipërisë, si dhe ka emra që tregojnë cilët janë të ardhur nga Greqia. Pra, ka tre komponentë në përbërjen e këtyre tri fshatrave. Nuk ka pasur njerëz grekë që të kishin emrin Gjin, Gjon, Pal dhe emra të tjerë të kësaj natyre, të cilët i gjejmë me bollëk në regjistrin e vitit 1583 dhe për këtë po flas për fshatin tim me 95 emra, ku ka 6 a 7 Gjon, 4-5 Gjin e shumë të tjerë që dëshmojnë se ata ishin autoktonë, shqiptarë të mirëfilltë. Por, ka dhe emra të tjerë që nga prapashtesa dhe nga vetë kompozicioni i patronomisë kuptohet që kanë origjinë të huaj dhe gjuhëtarët dinë t‘i dallojnë këto gjëra shumë mirë. Si konkluzion dua të them që historinë duhet ta lëmë të studiohet si shkencë dhe të mos e keqpërdorim për qëllime politike. Shpjegimi i historisë bëhet nëpërmjet një dokumentacioni të gjerë. Të gjitha materialet që kemi, si ne, ashtu dhe pala greke, nuk mbështeten në dokumente të mjaftueshme për ta shpjeguar deri në fund dhe për t‘i dhënë zgjidhje këtij problemi. Secilit duhet t‘i jepet e drejta që i takon në bazë të ligjeve, por nuk duhet spekuluar e drejta e një grupi njerëzish për ta quajtur veten e tyre minoritarë. Kjo është një e drejtë që mbështetet në Konventën Kuadër për Mbrojtjen e Pakicave Kombëtare në Këshillin e Evropës dhe Himara nuk duhet të quhet qysh nga Qeparoi e deri në Qafën e Llogorasë minoritet, vetëm pse ka tri fshatra që janë greqishtfolëse.
Kristo Frashëri: Nuk është mohuar që në këto fshatra ka banorë që flasin greqisht. Unë kam shkruar në librin tim, të mbështetur në 1804, ku Pukëvili jetoi dy javë në Himarë dhe në Dhërmi. Liku bëri gërmime arkeologjike dhe ata thonë: "Burrat dinë greqisht dhe italisht, gratë dinë shqip". I famshmi Spiro Milo ka lënë kujtimet e veta, të cilat për fat të keq nuk i gjenin ende njerëzit dhe që janë botuar tani vonë. Ai thotë: "Ne jemi të ardhur nga Kruja" dhe e ndjen veten krenar që ka ardhur nga Kruja. Unë nuk kam pse të mbështetem në fjalët e një historiani grek, i cili thotë: "U nis një anije me grekë nga Mani dhe nuk dihet se ku shkuan, por me siguri që shkuan në Himarë". Ajo anije që u nis nga Mani nuk ishte me grekë, por ishte me arvanitas dhe kjo dihet që ata shkuan në Pulia. Unë nuk mund t‘i marr për bazë ato që thotë ky historian. Spiro Milo, nipi i Spiro Spiro Milos, ai që shpalli republikën, nuk pranoi ta quante krahinën greke, sepse kishte parasysh që krahina nuk ishte greke, por shqiptare. Ai e shpalli veten e tij grek, por jo të gjithë krahinën dhe për krahinën ai tha që nuk është as greke dhe as shqiptare, por himarjote. Pranoj që të tri fshatrat flasin greqisht, por midis të folurit greqisht dhe të quajturit vetes grek ka një ndryshim tepër të madh. Ka tre lloj minoritetesh në bazë të Akteve të Helsinkit, në bazë të Akteve të OKB-së dhe të Këshillit të Evropës. Ka minoritet linguistik, minoritet kulturor-linguistik dhe minoritet etnik. Që të jetë minoritet etnik, duhet të jenë në kufi me shtetin, me Greqinë në këtë rast. Për shembull, Vurgu quhet minoritet etnik, edhe Dropulli, por jo Himara dhe fshatrat e tjerë. Nuk janë minoritet etnik, vetëm pse dinë greqisht. Sipas teorisë së kombësisë greke, nga e cila një pjesë kanë hequr dorë, thuhet se nuk është gjuha që tregon kombësinë, as feja, por ndërgjegjja. Unë mund të gjej një fshat dhe t‘i mësoj anglisht dhe ata të thonë që jemi amerikanë. A e pranon këtë gjë populli amerikan? Pra, këto janë thjesht spekulime. Ballkani jetoi për 2000 vjet nën katër perandori pa kufij, njerëzit lëviznin lirisht dhe u krijua ajo që unë e kam quajtur "lëkura e leopardit". Si mund të ngrihet kryetari i Bashkisë së Himarës dhe me një kurajë të madhe të thotë që ne, minoriteti këtu, jemi si Kosova? Si mund të bëhet një krahasim i tillë? Kosova është një krahinë mbi 2 milionë banorë, ka 90% shqiptarë, ndërsa Himara ka 6 mijë banorë, ndër të cilët 5-10% janë grekë. Si mund ta përfshijë në një krahinë që kërkon autonomi? Jam dakord që ata që e quajnë veten grekë, ta quajnë veten grekë, por të mos quajnë edhe banorin e Qeparoit, apo të Vunoit, ose banorët e Borshit.
Paskal Milo: Spekulohet shumë me Konventën Kuadër për Mbrojtjen e Pakicave Kombëtare në Këshillin e Evropës dhe ata që spekulojnë i referohen nenit 3, i cili thotë që çdo person që i përket një pakice kombëtare do të ketë të drejtën të zgjedhë lirisht për t‘u trajtuar apo jo si i tillë dhe nuk do të ketë asnjë disavantazh nga kjo zgjedhje, apo nga ushtrimi i të drejtave që lidhen me këtë zgjedhje. Por, pikërisht neni 3 i referohet dhe i jep shpjegim në faqen 37 pikës 35, ku sqaron shumë qartë atë që thotë neni 3. Aty thuhet tekstualisht kështu: "Ky paragraf nuk nënkupton thjesht një të drejtë për një individ që të zgjedhë arbitrarisht që t‘i përkasë një pakice kombëtare. Zgjedhja subjektive individuale është pandashmërisht e lidhur me kriterin objektiv përkatës të identitetit të personit".
Pëllumb Xhufi: Kjo qe dhe arsyeja që ish-kryeministri i Greqisë, Venizellos, në Konferencën e Paqes në vitin 1919 kërkoi të impononte këtë tezë, që banorët e zonave të kontestuara nga Greqia, të të ashtuquajturit Vorio-Epir, duhet të pyeteshin për të shpallur në mënyrë të hapur kombësinë e tyre. Dhe kjo tezë nuk u lejua të kalonte, sepse u morën për bazë parimet objektive që u fol më lart. Problemi është ai i gjuhës dhe duhet të themi që gjuha nuk është studiuar siç duhet. Janë tri fshatra që janë buzë detit dhe janë tri fshatra që kanë qenë më të ekspozuara ndaj kontakteve dhe nuk është thjesht çështja e Korfuzit. Kanë qenë edhe raporte më të hershme, që me Italinë e Jugut, në një kohë kur ka qenë edhe e mbytur me koloni greke, pra ku flitej një gjuhë greke arkaike dhe për gjuhën e Himarës flitet që ka një gjuhë të ndryshme. Nuk mund ta quash të njëjtë dialektin e Himarës me dialektin e Dropullit, gjë që tregon se ka përmbajtje tjetër. Për të mos folur pastaj për kishën, shkollat greke, të cilat kanë ndërhyrë në momente të mëvonshme, por dygjuhësia nuk është një kusht. Në Himarë, përveç shqipes, flitej dhe italishtja dhe unë gjykoj që flitej dhe greqishtja, por në një nivel më të vogël, saqë atyre nuk u ka rënë në sy. Jo vetëm këtu ne kemi pasur xhepat e shoqërisë shqiptare. Për shembull, në Shkodër ka qenë një klasë e tërë tregtarësh, të cilët e kishin italishten një gjuhë që jo vetëm e flisnin, por edhe e shkruanin. Vetë korfiotët e kanë folur italishten, deri në kohën kur iku Venediku në fund të shekullit XVIII, si gjuhë të dytë dhe kjo nuk do të thotë që ata ishin italianë.
Kristo Frashëri: Gjuha nuk është përhapur nëpërmjet tregtisë. Fshatrat që ishin më thellë, si në Kurvelesh, nuk kishin si ta merrnin me vete anijen, të shkonin e të strehoheshin në Korfuz, dhe të ktheheshin prapë. Shkonin gjithashtu në Greqi dhe në Pulia, madje merrnin dhe gra greke, por jo se gjuha është përhapur nga tregtia.
Pëllumb Xhufi: Unë nuk jam gjuhëtar, por mund ta dalloj shumë lehtë mënyrën se si e flet shqipen një minoritar i Dropullit dhe si e flet një himarjot. Flasin një shqipe me dialektin e zonës, të pastër dhe nuk hanë tinguj dhe rrokje.
Kristo Frashëri: Njerëzit në Dropull mund të thonë që janë grekë, por nuk mund të thonë që janë në tokë greke. Ka shumë grekë që kanë shkuar në Amerikë para shumë kohësh dhe akoma vazhdojnë të thonë që janë grekë, por ata kurrsesi nuk mund të thonë që janë në tokë greke. Ata janë greqishtfolës. Po të duan le të thonë që janë grekë, por toka është shqiptare.
